به گزارش گروه استان های حیات؛ بررسی شرایط اقلیمی کشور در طول تاریخ بیانگر یک توالی دوره ای ۳۰ ساله ترسالی و ۳۰ ساله خشکسالی یا کم بارشی است که استان البرز یا ایران کوچک از این قاعده مستثنی نیست اما این توالی در دهه های اخیر به سبب آسیب های زیست محیطی جهانی با پدیده دیگری به نام تغییر اقلیم پیوند خورده است.

استان البرز که به واسطه نزدیکی به آب و هوای خزری در دهه‌های گذشته وضعیتی به مراتب بهتر از مناطق مرکزی ، جنوب شرقی و غرب کشور به لحاظ بارندگی داشت اما اکنون تحت تاثیر تغییر اقلیم میزان بارندگی سالانه آن روند افولی را طی می کند به طوریکه در سال زراعی جاری به نسبت سایر مناطق کشور از نزولات جوی بهره کافی نگرفته است.

در این میان تنها این خشکسالی یا تغییر اقلیم نیست که تنش آبی را در البرز یا سایر مناطق کشور تشدید می کند بلکه عوا مل دیگری مانند حفر بی رویه چاه های آب، آبیاری سنتی کشاورزی، فراوانی ساخت و ساز به ویژه ویلاهای دارای چاه خصوصی آب، صنایع آب بر، فرسودگی شبکه های اصلی و فرعی توزیع و انتقال آب شرب، وجود شرکت های آبرسانی خصوصی خارج از شبکه توزیع آب، عدم مصرف بهینه آب در بخش آشامیدنی و ناکافی بودن پروژه های بازچرخانی پساب ها برای تامین آب کشاورزی ، صنایع آب بر و فضای سبز از عوامل پیدا و پنهان تنش آبی در البرز شناخته شده است.

بررسی میدانی و گزارش مسوولان اجرایی استان البرز در بخش تامین آب موید این نکته است که هریک از این عوامل اثرات مخربی در نیستی و نابودی آب های سطحی و زیر زمینی استان البرز داشته و اکنون این آثار دست به دست هم داده تا سفره های زیر زمینی استان هر سال از دسترس دور تر شوند.

طبق گزارش های رسمی دستگاه های تامین آب استان البرز، میزان دسترسی به سفره های آب زیرزمینی این استان از حدود ۲۰ تا ۴۰ متر در دهه ۷۰، اکنون به بین ۷۰ تا ۳۰۰ متر رسیده است.

کاهش این منابع آبی افزون بر تنش آبی ، پدیده های مخرب زیست محیطی دیگری مانند فرونشست زمین ، گسترش مناطق بیابانی و خشکیدگی تالاب صالحیه و در مجموع نابودی منابع آبی البرز را در پی داشته که این روند به دغدغه بزرگی برای متولیان و دست اندرکاران امور آب استان تبدیل شده است.

بررسی هریک از عوامل تشدید کننده بحران آب در البرز بیانگر انجام فعالیت های بی ضابطه و غیر اصولی در برداشت از منابع آبی و استفاده از این منابع است ، اقداماتی که دود ناشی از آنها به چشم همگان خواهد رفت بدون آنکه کسی خود را در این میان مقصر جلوه دهد.

مصرف بی رویه آب از دایره خانگی ، تجاری ، صنعتی تا کشاورزی و امثال آن مبین این امر است که هیچ بخشی به حیات اجتماعی در زمان کنونی و آینده توجهی ندارد و در واقع نابودی منابع آبی به صورت تسلسلی رقم می خورد.

برای روشن شدن ابعاد خسارت های عوامل پیدا و پنهان مخرب منابع آبی استان البرز به صورت اختصار وضعیت این عوامل را در سال های گذشته مرور می کنیم تا حداقل به یک نتیجه گیری برای مدیریت جامع آب دست پیدا کنیم.

حفاری چاه های غیر مجاز در البرز

شرکت آب منطقه ای استان البرز بیش از ۱۱ هزار حلقه چاه غیرمجاز تا سال ۹۷ در این گستره جغرافیایی و در قالب فعالیت های کشاورزی ، خانه باغ ها ، صنایع ، آبرسانی های خصوصی ، معادن شن و ماسه و امسال آن شناسایی کرد که به گفته داود نجفیان مدیرعامل این شرکت ز میزان استحصال آب در برخی از این چاه ها بسیار بالا و غیر قابل تصور بوده است که البته در سه سال گذشته با اقدامات قانونی و اجرایی حدود سه هزار حلقه از این چاه ها مسدود و شمار آنها به حدود هشت هزار حلقه تقلیل یافت.

این اقدام و انجام برنامه قانونمند سازی چاه های آب با استفاده از نصب کنتور تا حدودی به مدیریت این چاه ها کمک کرد اما تا رسیدن به شرایط مطلوب فاصله وجود دارد.برداشت بی رویه و بدون مدیریت آب از چاه های غیر مجاز در واقع بیشترین آثار مخرب و فقر آبخوان ها ( سفره های زیر زمینی ) را در استان در پی داشته است.

آبیاری سنتی کشاورزی و باغ ها

کشاورزی و باغداری سنتی در دهه های اخیر نیز از عوامل مخرب در برداشت بی رویه از آبهای سطحی و زیر زمینی استان البرز و سایر مناطق شناخته شد که البته ساخت و سازهای گسترده در دهه های ۷۰ ، ۸۰ و ۹۰ سبب شده تا گستره زمین های کشاورزی استان از حدود ۸۰ هزار هکتار به ۵۳ هزار هکتار کاهش یابد.

اما در این میان طی سال های اخیر شبکه های آبیاری نوین در استان البرز روند بهتری به خود گرفته و بخشی از اراضی زیر کشت محصولات مکانیزه قرار گرفته است که به گفته مدیر امور آب و خاک وفنی مهندسی کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی استان البرز از مجموع ۵۳ هزار هکتار اراضی کشاورزی و باغی این استان تاکنون ۲۴ هزار هکتار آن مجهز به سیستم های نوین آبیاری شده است.

وی با بیان اینکه تاکنون ۴۸ درصد اراضی کشاورزی به این سیستم ها مجهز شده است، افزود: سال گذشته از این ۲۴ هزار هکتار فقط ۵۰۰ هکتار اجرا شد که این عملکرد پایین در یکسال گذشته به دلیل تخصیص کم منابع اعتباری بود.

با این حال هنوز بیش از نیمی از اراضی کشاورزی و باغی استان به روش سنتی آبیاری می شود که استفاده بی رویه از منابع آبی و سطحی در استان کم وسعت البرز خود به نوعی خسارتبار است.

ویلا سازی بلای منابع آبی و اراضی کشاورزی

وسعت اراضی کشاورزی استان البرز از حدود ۸۰ هزار هکتار در اوایل دهه ۶۰ اکنون طبق آخرین گزارش به ۵۳ هزار هکتار کاهش یافته که گسترش شهرنشینی و ساخت ویلاها دایره اراضی کشاورزی و باغی استان را محدود کرده است و در این میان حفر چاه های غیر مجاز در داخل محوطه ویلاها برای مصارف کشاورزی و استخر به عنوان عامل دیگری از نابودی منابع آبی و زیست محیطی شناخته می شود.

ساخت تعداد زیادی ویلا در کنار رودخانه های دائمی استان مانند رودخانه های کرج، برغان و طالقان نیز سبب تغییر سیمای طبیعی حاشیه این منابع آبی و گاهی و با آلودگی برای رودخانه ها همراه شده است.

فرسودگی شبکه آب آشامیدنی و هدر روی آب

شبکه های اصلی و فرعی آب آشامیدنی استان البرز اگرچه بخشی از آن به سبب گسترش شهرنشینی در سال های اخیر جدید است اما بخش عمده آن به ویژه در بافت های قدیمی شهرهای استان مانند کلانشهر کرج دارای قدمت بالا توام با فرسودگی است.

ترکیدگی و شکستگی گاه و بی گاه یا به عبارتی حوادث شبکه های آب موضوع تازه ای برای مردم استان البرز نیست و در بسیاری مواقع ترکیدگی یک شبکه اصلی مانند آنچه یک ماه پیش در عظیمیه کرج رخ داد ساعت ها طول می کشد تا این شبکه ها ترمیم شود .

گاهی ترکیدگی شبکه های آب فرونشست زمین در مناطقی از شهرهای استان را در پی دارد ضمن آنکه این فرسودگی و ترکیدگی شبکه های اصلی و فرعی سبب جاری شدن آب در معابر و هدر روی حجم زیادی از منابع آبی می شود.

طول شبکه های توزیع آب البرز بیش از سه هزار و ۵۰۰ کیلومتر و طول شبکه های انتقال آب این استان حدود یک هزار و۵۰۰ کیلومتر برآورد شده که هرچند شرکت آبفا استان البرز آمار دقیقی از میزان فرسودگی شبکه های آب استان ارائه نداده است اما طبق برخی گزارش ها بخش زیادی از این شبکه ها نیاز به نوسازی دارد.

وجود آبرسانی های خصوصی و بی نظمی در توزیع آب

تعداد آبرسانی های خصوصی البرز براساس آمار رسمی دهه ۸۰ بیش از ۲۵۰ تا ۳۰۰ آبرسانی خصوصی در مناطق شهری و روستایی این استان اعلام شد که فعالیت بخشی از این آبرسانی به بیش از چهار دهه می رسد.

این آبرسانی ها با حفر چاه های آب اقدام به توزیع و فروش آب به مردم و سایر بخش ها کرده که بخشی از آنها با اعمال قانون و توافق به شرکت آبفا استان محلق شد و اکنون حدود ۱۵۵ واحد آنها به فعالیت ادامه می دهند .

اکنون از حدود ۳۰۰ روستای البرز ۱۵۰ روستای آنها دارای آبرسانی خصوصی است که به گفته "حمیدرضا نامداری" مدیرعامل آبفا استان البرز این روستاها با مشکل شدید کم آبی و فقر منابع آب زیر زمینی مواجه هستند.

برای بررسی مشکلات ناشی از تنش آبی در ۱۸۰ روستای دارای آبرسانی دولتی و خصوصی استان البرز به تازگی نشستی ویژه با حضور استاندار البرز و مسوولان وزارت نیرو برگزار شد تا از طریق طرح جهاد آبرسانی بتوان مشکل این روستاها و سایر مناطق استان را برطرف کرد.

بنا به گفته برخی مسوولان شرکت آبفا البرز ، آبرسانی های خصوصی با فروش بی رویه آب ضمن درآمد زایی خسارات فراوانی به سفره های زیر زمینی وارد کرده و حتی بخشی از چاه های حوزه فعالیت آنها خشک شده است.

رفتن آب شرب البرز به کام صنایع

درکنار آبرسانی های خصوصی ، وجود صنایع بزرگ مانند نیروگاه منتظر قائم با چاه های آب شیرین اختصاصی یکی دیگر از عوامل پیدا و پنهان مصرف بی رویه آب در استان البرز به شمار می رود که اکنون مسوولان اجرایی این استان درصدد جایگزینی پساب های تصفیه شده با آب شرب در این صنایع هستند.

به گفته نامداری مدیرعامل آبفای البرز در حالی که این استان برای استحصال آب شرب جمعیت ساکن در استان البرز که همچنان هم در حال رشد است با محدودیت روبرو می باشد ،سهم بزرگی از این منابع در صنایع و معادن مصرف می شود که می تواند در مصارف خانگی و شرب استفاده شده و پساب را جایگزین آن کرد .

وی با اشاره به تبصره هشت قانون بودجه سال ۱۴۰۲ اظهار کرد: ما مکلف هستیم تا آب مصرفی صنایع و معادن را از منابع نامتعارف مثل پساب تامین نماییم.

نامداری افزود: به همین منظور نشستی با حضور مدیران کل شرکت شهرک های صنعتی و سازمان صمت و آب منطقه ای در آبفای البرز برگزار شد تا در خصوص نحوه ی عملیاتی کردن تخصیص پساب بجای آب مصرفی صنایع استان ،گامهای اولیه برداشته شود.

وی حجم تصفیه فاضلاب شهرهای کرج ، نظرآباد و مهستان را در مجموع ۴۴ میلیون مترمکعب در سال ذکر کرد و گفت: نیاز آبی صنایع و معادن البرز در این بخش چشمگیر است. بطور نمونه نیروگاه مولد برق شهید منتظر قائم با ۱۰ میلیون متر مکعب در سال، بزرگترین مصرف کننده آبهای زیرزمینی البرز است.

عدم رعایت الگوهای مصرف آب

آنطور که مسوولان و متولیان امور آب استان البرز می گویند، میزان مصرف آب به نسبت شاخص های جهانی در البرز بالا است. طبق اعلام شرکت آبفا البرز سرانه آب مصرفی هر نفر در شبانه روز در استان البرز ۵۰ درصد بالاتر از میزان استانداردهای جهانی است.

ساکنان استان البرز با سرانه مصرف ۲۲۵ لیتر در شبانه روز، ۷۵ لیتر بیشتر از الگوی استاندارد ۱۵۰ لیتری آب مصرف می‌کنند.

برنامه هایی برای گذر از تنش آبی

تنش آبی با وجود تغییر اقلیم ، شرایط جغرافیایی کشور و البرز و پیش بینی ها مبنی بر ادامه کاهش بارش ها شاید سال های طولانی در گستره جغرافیایی ایران بزرگ و کوچک ماندگار باشد اما برای کاستن ازآثار این شرایط آبی طرح ها و پروژه های متعددی در البرز به اجرا درآمده است.

طرح جامع و سراسری آبرسانی مهمترین برنامه این استان برای افق ۱۴۳۰ است که تاسیسات و شبکه آب استان البرز بر مدار این طرح از سال ۱۴۰۰ آغاز شده است.

در اجرای طرح جامع آبرسانی استان البرز شبکه سراسری آب با تامین آب از سدهای کرج و طالقان با اولویت آبرسانی به مناطق پرتنش آبی مانند نظرآباد و اشتهارد کلید خورده و انتظار می رود تابستان امسال در گام نخست کام ساکنان این ۲ شهرستان با آب گوارا شیرین شود.

همچنین با نگاه دولت سیزدهم بیش از یک هزار میلیارد تومان برای احداث شبکه های انتقال و ساخت تصفیه های جدید آب در البرز پیش بینی شده که این اعتبارات به تدریج در اختیار شرکت آب منطقه ای و آبفا قرار می گیرد.

ساخت بیش از سه تصفیه خانه بزرگ و تاسیسات جانبی آنها از جمله پروژه های زیر مجموعه طرح جامع آبرسانی البرز است که اکنون این تصفیه خانه ها در کرج و شهرستان های غرب البرز مراحل ساخت و تکمیل را می گذرانند.

در مجموع اکنون حقابه استان البرز از ۲ سد طالقان و کرج ۱۱۰ میلیون متر مکعب است که البته هنوز این حقابه به دلیل تکمیل نشدن پروژه های انتقال و تصفیه خانه ها به طور کامل قابل برداشت نیست.

شرکت آب منطقه ای استان البرز اجرای طرح سراسری آبرسانی را در قالب یک برنامه به نام سازگازی با خشکسالی و کم آبی به اجرا درآورده که در ذیل این برنامه ، فرهنگسازی عمومی و اطلاع رسانی از وضعیت منابع آبی و همراهی مردم در مصرف بهینه آب تعریف شده است.

همچنین تقویت سفرهای آب زیر زمینی نیز در قالب برنامه سازگاری با خشکسالی و کم آبی از سه سال پیش در این استان به اجرا درآمده است.

در این طرح چهار پروژه تغذیه مصنوعی در دشت های هشتگرد- نظرآباد ، کرج ، فشند و فردیس به اجرا درآمده که سه پروژه آنها یعنی در دشت هشتگرد – نظرآباد با ظرفیت آبگیری ۱۵ میلیون متر مکعب در سال و فردیس با ظرفیت آبگیری حدود ۶۰ میلیون متر مکعب در سال تکمیل شده است.

این پروژه ها در شرایط بارندگی و سیلاب نقش تعیین کننده ای در جمع آوری ، مهار و تزریق سیلاب ها به سفره های زیر زمینی دارند.

نکته پایانی

اجرای پروژه های تامین آب در استان البرز اگرچه اقدامی موثر برای عبور از یک بحران و تنش آبی است اما با توجه به شرایط اقلیمی و محدودیت منابع آبی نمی تواند نسخه کاملی برای رفع تمام مشکلات آبی در زمان حال و آینده البرز باشد.

طبق گزارش رسمی شرکت آب منطقه ای البرز ، ظرفیت ۱۸۰ میلیون مترمکعبی سد کرج و ۴۲۰ میلیون متر مکعبی سد طالقان با وجود بارش های زمستانی و اوایل بهار امسال هنوز پر نشده و بخش زیادی از این ظرفیت خالی است.

با این وجود نمی توان انتظار داشت که تنها با ساخت تاسیسات و امکانات روبنایی یا زیربنایی مشکل کم آبی کاهش می یابد چرا که بخش عمده منابع آبی طی سال های گذشته تا کنون به تاراج رفته و از سوی دیگر آب کافی ناشی از نزولات جوی به سفره های سطحی و زیر زمینی تزریق نشده است ضمن آنکه رشد بالای جمعیت و مصارف بالای آب در بخش های خانگی ، تجاری ، صنعتی و کشاورزی چرخه توزیع آب را نامتعادل کرده است.

با این وجود مهمترین راهکارها بنا به گفته کارشناسان امور آب ، مدیریت گسترده منابع آبی و تنظیم زنجیره تولید تا مصرف آب با کمک مردم ، بخش خصوصی ، صنایع و دستگا ه های اجرایی است.

ساماندهی وضعیت برداشت ها از منابع آب سطحی و زیر زمینی در بخش های خانگی ، کشاورزی ، روستایی و شهری تا صنعت و معدن می تواند از آثار ناشی از خشکسالی و تغییر اقلیم بکاهد.

جمع آوری آبرسانی های خصوصی ، توسعه آبیاری نوین در اراضی کشاورزی ، انسداد چاه های غیر مجاز، توسعه تاسیسات بازچرخانی پساب و جایگزینی آن با آب آشامیدنی در مصارف صنعتی و فرهنگسازی عمومی برای کاهش مصرف آب از راه های مدیریت صحیح آب در جغرافیای خشک و نیمه خشک ایران و استان سه میلیون و ۲۰۰ هزار نفری البرز به شمار می رود.