به گزارش گروه استان های حیات؛ آهو با نام محلی "جیران" ، نام علمی gazella subgutturosa و آهوی ایرانی شناخته می‌شود و این گونه جانوری در سال‌های دور در دشت‌های زیبا و فراخ مغان در شمال استان اردبیل، بسیار مشاهده می‌شد و به حدی در منظر مردم، چشم نواز و خوب جلوه می‌کرد که وصف آهو یا جیران به شعر و ادب ترکی نیز راه یافته و جلوه‌های آن در قصه‌ها، ترانه‌های فولکلور و سروده‌های ترکی مشهود است.

ترانه محلی و معروف "مغانا جیران" که در وصف تاخت و تاز گله‌ای آهوان مغان، بر ساز نوازنده‌ها "عاشیق‌ها" و نوای خوانندگان استان‌های ترک زبان جاری می‌شود، گواه اشتیاق وافر مردم و بخصوص روستانشینان و عشایر از مشاهده این گونه جانوری در دشت‌ها و دامنه‌های کوهساران است.

شعر "مغانا جیران" یعنی آهوی مغان، به شکل ترکیب سروده شده و بعد از هر ۲ بیت، مصرع " نه گوزل یاراشیر مغانا جیران" تکرار می‌شود.

"یئردن آیاغینی قوش کیمی اوزوب / یای کیمی دارتیلیب اوخ کیمی سوزوب" ترجمه؛ آهو پاهایش را مثل پرنده از زمین بلند کرده / مثل گرمای تابستان اوج گرفته و همانند تیری که از کمان برهد، می‌جهد.

"یئنه اؤز سورونی نظاملا دوزوب / باش آلیب گئدیرسن هایانا، جئیران؟" آهو بار دیگر به گله و حرکت خود نظام داده است / ای آهو "جیران" بگو ببینم به کدام سو قصد حرکت داری؟

نه گؤزل یاراشیر موغانا جئیران! ... وجود آهو به دشت مغان چقدر خوب و برازنده است!

این موسیقی عاشیقی هنوز هم در مجالس عروسی شهرستان‌های مغان و دیگر مناطق ترک زبان اجرا و خوانده می‌شود و خاطرات گشت و گذار و تن آرایی غزال‌های زیبا در دشت‌ها را در اذهان بزرگان و پا به سن گذشته‌ها زنده می‌گرداند.

با این توصیف، بدیهی است که مردم منطقه مغان از اقدام اداره کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل در طرح احیای آهوی مغان مطالبه و استقبال می‌کنند و امیدوارند با افزایش جمعیت آن، دشت مغان همچنان نماد پرورش آهو باقی بماند.

وضعیت آهوی مغان از گذشته تا امروز

مدیرکل محیط زیست استان اردبیل در تشریح سابقه آهوی دشت مغان در سال ۱۳۵۱ در دشت مغان ۲۵۰ راس آهو سرشماری شده بود و در سال ۱۳۵۶ و اوایل سال ۱۳۵۷ جمعیت آهو به ۲۵ راس رسید و در سال ۱۳۵۸ به ۶ راس کاهش یافت و تلاش کارشناسان و محیط‌بانان جهت ردیابی آهو در بهار سال ۱۳۵۹ به نتیجه نرسید.

حسن قاسم پور ادامه داد: آهو از آن تاریخ به بعد جزو لیست گونه‌های منقرض شده استان اردبیل به شمار آمد و اداره کل حفاظت محیط زیست استان در سال ۱۳۸۹ با به ثبت رساندن منطقه حفاظت شده مغان و فنس‌کشی محدوده‌ای در حدود ۴۰ هکتار در حوزه شهرستان‌های پارس آباد و بیله سوار و اصلاندوز ، درصدد معرفی مجدد این گونه به زیستگاه طبیعی و احیای جمعیت آهو در دشت مغان برآمد.

طرح احیای آهو در دشت مغان

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اردبیل اظهار کرد: طرح احیای آهو در دشت مغان در سال ۱۳۸۹ با انتقال تعدادی آهو از دشت سهرین استان زنجان و تکثیر نیمه طبیعی آن در داخل سایت نگهداری آهو در قشلاق الملو مغان شروع شد و در تیرماه ۱۴۰۱ با رهاسازی تعداد ۱۹ راس به زیستگاه‌های طبیعی خود، گام نهایی برداشته شد.

وی افزود: طرح احیای آهوی مغان جزو سه طرح برتر احیای حیات وحش در کشور است و طی یک ماه تا ۴۰ روز آینده ۳۰ راس به جمعیت آن اضافه خواهد شد و در حال حاضر به منظور تداوم و تضمین موفقیت طرح، برنامه‌های حفاظتی و مدیریت این گونه احیا شده در داخل منطقه حفاظت شده مغان با جدیت در حال اجراست.

طرح احیای آهوی مغان جزو سه طرح برتر احیای حیات وحش در کشور است و طی یک ماه تا ۴۰ روز آینده ۳۰ راس به جمعیت آن اضافه خواهد شد

این کارشناس محیط زیست تصریح کرد: آهو جزو گونه‌های دارای ارزش حفاظتی بالا در استان، از گونه‌های حمایت و حفاظت شده ملی و جزو گونه‌های آسیب پذیر در جهان است و در فرهنگ منطقه مغان از دیرباز مظهر زیبایی و لطافت بوده و از حرمت و جایگاه ویژه‌ای نزد مردم بومی و عشایر مغان برخوردار است و احیای نسل آن از مطالبات اساسی و دیرین منطقه مغان محسوب می‌شود.

وی در تشریح هدف‌های دیگر از طرح احیای آهو گفت: تکثیر نیمه طبیعی گونه بومی و سازگار با طبیعت منطقه، رهاسازی و معرفی مجدد آن با فراهم شدن شرایط اکولوژیک و توان ماندگاری در طبیعت مغان و افزایش جمعیت آهو و توسعه اکوتوریسم و جذب گردشگر از هدف‌های این طرح است.

قاسم پور خاطرنشان شد: اهمیت اجتماعی و فرهنگی اجرای این طرح، فراتر از ارزش‌های ذکر شده است، زیرا آهو به عنوان نماد دشت مغان در اشعار، تمثیلات و قصه‌های مردم شهرستان‌های واقع در این دشت آمده و تاثیرات روحی و معنوی عمیقی در زندگی و خلقیات مردم طبیعت دوست مغان داشته است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست اردبیل تاکید کرد: موفقیت و ماندگاری این طرح در گرو مشارکت اهالی با فرهنگ مغان در حفاظت و مراقبت از آهوان رهاسازی شده و همکاری مستمر با محیط بانان منطقه حفاظت شده مغان است و در غیر اینصورت، سرنوشت تلخ سال‌های گذشته چشم انتظار آهوان خواهد بود.

مدیرکل سازمان حفاظت محیط زیست استان اردبیل گفت: بدون همراهی و کمک جوامع محلی و عشایر هیچ طرح حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی موفق نمی‌شود و در اجرای طرح احیای حیات وحش در مغان هم عشایر و مردم محلی و قشلاقات خیلی به ما کمک کردند.

رئیس اداره حفاظت و مدیریت حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل گفت: آهو دارای جثه متوسط است، آهوی ماده فاقد شاخ و آهوی نر دارای شاخ به نسبت بلندی است که پس از خروج از سر، کمی از هم فاصله گرفته و نوک آن متمایل به سمت داخل است.

علی لطیفی افزود: انحنای شاخ، شبیه شکل S است و در تابستان موهای بدن آهو کوتاه و به رنگ شنی و در زمستان بلندتر و متمایل به قهوه ای است و موهای دُم به نسبت بلند و سیاه و موی شکم، زیر بغل و کفل‌ها سفید دیده می‌شود و رنگ آهوان مسن به خصوص در نرها روشن تر و گاهی کِرمی است و زیر گلوی آهوها به ویژه آهوان نر، برآمدگی گواتر مانند مشاهده می‌شود.

وی ادامه داد: طول سر و تنه آهو ۹۰ تا ۱۲۰ سانتی متر، دُم ۱۶ تا ۲۱ سانتی متر، ارتفاع (تا شانه) ۷۰ تا ۸۰ سانتی متر و وزن بدن آن ۲۰ تا ۴۵ کیلوگرم است و طول شاخ‌ها نیز حداکثر به ۴۵ سانتی‌متر می رسد.

زیستگاه، پراکنش و فراوانی جمعیت

رئیس اداره حفاظت و مدیریت حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل اظهار کرد: آهو در زیستگاه‌های نیمه بیابانی، استپی، بوته زارها و درخت زارها زندگی می کند و دشت‌ها و تپه ماهورهای پوشیده از درمنه را ترجیح می‌دهد و در گذشته در اغلب دشت‌های ایران یافت می‌شد.

به گفته او متاسفانه امروزه به دلیل تخریب زیستگاه‌ها و شکار غیرمجاز و بی‌رویه، نسل این گونه ارزشمند تقریباً در مناطقی که حفاظت شده نیستند، نابود شده است و در حال حاضر شمار آهوان ایران، چند درصد از ۲۰ هزار راس سال‌های دور برآورد می‌شود.

وضعیت فعلی آهو در ایران

لطیفی گفت: تا اواخر دهه ۱۳۵۰ تعداد زیادی آهو در اغلب دشت‌های کشور مشاهده می‌شد و برای مثال در سال ۱۳۵۶ متجاوز از ۱۰ هزار راس در منطقه موته اصفهان، هفت هزار راس در اطراف دامغان، پنج هزار راس در اطراف سمنان و ۲۵۰ راس در دشت مغان وجود داشت اما نسل آن به علت شکار بی‌رویه، برخورد موتور سیکلت و اتومبیل و تبدیل زیستگاه‌ها به باغات و اراضی کشاورزی تقریباً در تمام مناطقی که تحت حفاظت نیستند، از جمله دشت مغان نابود شده است.

رئیس اداره حفاظت و مدیریت حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل گفت: در حال حاضر بیشترین جمعیت آهو در پارک ملی بمو استان فارس، پارک گلستان و مناطق حفاظت شده بیدوئیه کرمان، کالمند یزد، شیر احمد خراسان رضوی، جزیره خارک بوشهر و سهرین زنجان وجود دارد.

وضعیت حفاظتی و رفتارشناسی

رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان پارس آباد در خصوص رفتارشناسی این جانور توضیح داد: آهو در زمره گونه‌های حمایت شده سازمان حفاظت محیط زیست و در طبقه آسیب‌پذیر فهرست سرخ جهانی قرار گرفته و از حیث رفتارشناسی، گیاهخوار و نشخوارکننده است و حس بویایی و بینایی قوی دارد و به صورت اجتماعی زندگی می‌کند و گله‌های کوچک و در برخی موارد بزرگ این حیوان در برگیرنده صدها راس است.

شاهین جهانگیرزاده افزود: اغلب در صبح و عصر مشغول چرا بوده و در ساعات گرم روز در پناه بوته‌ها استراحت می‌کند و در برخی موارد شب‌ها نیز فعالیت دارد و سرعت آن تا ۸۰ کیلومتر در ساعت برآورد شده است و مسیر مشخصی را برای فرار در نظر می‌گیرد به طوری که با دیدن ناگهانی انسان، در مسیر فرار خود تغییر جهت نمی‌دهد.

وی ادامه داد: دارای مهاجرت فصلی زمستانه به مناطق گرم تر است و از علوفه‌ها و بوته‌ها و در برخی موارد از علوفه سبز کمیاب مصرف و از مزارع کشاورزی مانند گندم، یونجه، چغندر و صیفی جات تغذیه می‌کند و فصل جفت گیری آهو در مناطق سردسیر، ماه‌های آذر و دی است و در این زمان درگیری سختی بین نرها صورت می‌گیرد و نرهای قوی تر بعد از اختیار کردن تعدادی ماده، با همه آنها جفت گیری می‌کنند.

جهانگیرزاده گفت: طول مدت بارداری پنج تا ۶ ماه است و ۲ تا سه بره از هر آهوی ماده متولد می‌شود و بره ها حدود سه کیلوگرم وزن دارند و تا پنج ماهگی از شیر مادر تغذیه می‌کنند و بعد از حدود ۱۵ تا ۲ سال بالغ می‌شوند و در چند روز اول تولد بره‌ها مادر، آنها را بین بوته‌ها پنهان کرده و در صورت نزدیکی دشمن، با حرکات مختلف سعی در جلب توجه دشمن و کشاندن آن به سمت خود و دور کردن از بره می‌کند.

به گفته این کارشناس محیط زیست، طول عمر آهو در طبیعت حدود ۱۲ سال است و طعمه خواران طبیعی این گونه در ایران شامل گرگ، پلنگ، یوز، کاراکال و سیاه گوش هستند.