به گزارش خبرنگار فرهنگی حیات؛ جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه ایران عملا چندماه قبل از هجوم سراسری کلید خورده بود که مستند این حرف تعداد اسرایی هستند که از بعثی ها قبل از شروع رسمی جنگ در اختیار ایران قرار گرفته بود. نوع نگهداری از اسرا چالشی بود که پیش روی تصمیم گیران نظام قرار داشت؛ بر همین اساس طبق نظر امام خمینی (ره) اسرا به عنوان میهمانان کشور شناخته شده و نوع رفتار با آنان به نوعی تدبیر گردید تا پس از آزادی آنان به مبلغین اسلام و انقلاب مبدل شوند.

یقینا تشریح رویکردهای ایران در قبال اسرای عراقی از زبان رییس وقت کمیسیون اسرای جنگی ایران و عراق ابعاد جدیدی از این موضوع را در پیش روی ما قرار می دهد. در همین خصوص سرتیپ عبدالله نجفی به عنوان رئیس این کمیسیون در دهه 70 با خبرنگار حیات به گفتگو نشست.

حیات: لطفا خودتان را معرفی کنید و بفرمایید چه زمانی به عنوان رییس کمیسیون اسرای جنگی ایران و عراق منصوب شدید.

نجفی: سرتیپ عبدالله نجفی هستم. شهید نظران 11 سال به عنوان سرپرست و مسئول کمیته اسرای جنگی عراقی و ایرانی فعالیت کرده و خدمات شایانی ارائه کرد که مورد تقدیر مقام معظم رهبری نیز قرار گرفت.

پس از شهادت ایشان بنده تا آن زمان که فرمانده نیروی زمینی ارتش بودم با حکم رهبر معظم انقلاب به این سمت منصوب شده و به مدت 10 سال رییس کمیسیون اسرای جنگی ایران و عراق شم. این سمت تحت راهنمایی فرمانده کل قوا قرار داشت.

حیات: تشکیل کمیسیون اسرا و مفقودین جنگی به چه تاریخی بر می گردد و فعالیت این کمیسیون تا چه زمانی ادامه داشت؟

نجفی: برای پاسخ به این سوال باید اشاراتی به زمان شروع جنگ در سال 59 کرد. در آن زمان ریاست شورای عالی دفاع بر عهده رییس جمهور بود و معمولا هفته ای یک جلسه تشکیل و در آن راجع به مسائل مهم دفاع مقدس تصمیم گیری می شد.

در تاریخ 13 فروردین 1361 شورای عالی دفاع جلسه داشت و در آنجا مسئله نگهداری اسرای عراقی و تلاش برای آزادی اسرای ایرانی مطرح شد. در واقع بعد از دوسالی که از آغاز جنگ می گذشت تعداد اسرا زیادتر می شد و در 4 سال اول جنگ 48 هزار اسیر عراقی در ایران نگهداری می گردید. روز بعد از تصویب تشکیل کمیسیون اعضای آن مشخص گردید.

این کمیسیون برای اولین بار در طول دفاع مقدس تشکیل شد که 8 نماینده ذی ربط اعضای آن را تشکیل می دادند. بر اساس این تصمیم نمایندگانی از ستاد ارتش، سپاه، وزارت خارجه، نخست وزیری، دفتر عراق (مرحوم حکیم)، وزارت خارجه، نیروی زمینی ارتش و ستاد تبلیغ جنگ در آن کمیسیون شرکت داشتند.  

در واقع تا مدتی سرپرست  کمیسیون اسرا نماینده نخست وزیر بود و بعد شهید نظران برای این سمت منصوب می شود؛ چراکه ایشان دبیر شورا ی عالی دفاع نیز بودند و در نتیجه از تصمیمات شورای عالی دفاع کاملا آگاهی داشته و به این ترتیب کار بهتر پیش می رفت.

برای فعالتر شدن کمیسیون اسرای عراقی شورای عالی دفاع تصمیم می گیرد در تاریخ 12 خرداد 1362 شهید نظران را به عنوان سرپرست کمیسیون اسرا منصوب کند و اینگونه با انتصاب ایشان کمیسیون اسرا فعالیت ویژه ای را شروع می کند.

نجفی: با انتصاب شهید نظران کمیسیون اسرا فعالیت ویژه‌ای را شروع کرده و دقیقاً شرح وظایف کمیسیون و حتی شرح وظایف اعضای کمیسیون تدوین، تصویب و به اجرا گذاشته می‌شود. جلسات به صورت کاملا منظم و هفتگی با حضور تمامی اعضا برگزار می شود. بازرسی از اردوگاه‌ها به‌صورت منظم انجام شده و بررسی وضعیت اسرا از لحاظ مختلف زیست، پوشاک، خوراک، حقوق، تبادل نامه‌ها و بررسی همه شرایط زندگی اسرای عراقی در ایران مورد بررسی دقیق قرار می گیرد.

حتی برای رسیدگی به تخلفات اسرای عراقی از طرف قوه قضاییه دادگاه ویژه‌ای در کمیسیون تشکیل شد که یک روحانی مسئول و صاحب نظر قاضی این دادگاه شد و تمام تخلفات اسرایی که باید رسیدگی شود توسط این قاضی روحانی و مطلع به مسائل احکام اسلام انجام می‌شد. در نهایت کمیته‌های مختلفی با نام کمیته فرهنگی، کمیته کار، کمیته تبادل و... تشکیل شد.

همچنین کمیسیون هر سال سمیناری تشکیل می‌داد و تمامی  سرپرستان اردوگاه ها دعوت شده و در آن‌جا حضور پیدا می‌کردند. برنامه ها طوری انجام می‌شد که کمیسیون هر سال در جریان مسائل مختلف قرار می‌گرفت و در نتیجه رییس کمیسیون که دبیر شورای عالی دفاع نیز بود، آن را به شورا گزارش می داد. سال 61 که کمیسیون تشکیل شد و تا سال 82 که آخرین تبادل اسرای جنگی انجام شد این کمیسیون به فعالیت خود ادامه داد. آخرین مسئول این کمیسیون بنده بودم.

حیات: اولیل اسیر عراقی از چه تاریخی وارد خاک ایران شد؟

نجفی: شاید تصور مردم بر این باشد که اولین اسیر عراقی پس از 31 شهریور سال 59 وارد خاک ما شد؛ درحالی‌که ما اسناد و مدارک داریم که ثابت می کند اولین اسیر عراقی در تاریخ دوم فروردین 1359 به اسارت گرفته شد و پس از آن در تاریخ هفتم فروردین، چهارده فروردین و خردادماه نیز اسیر عراقی داشتیم و در نهایت تا تاریخ 27 شهریور سال 1359 هنوز چهار روز به تهاجم سراسری مانده، در این مدت 37 اسیر عراقی داشتیم.

همانطور که می دانید اسیر معنایی دارد و آن هم این است که فرد عراقی در خاک ما آمده‌ است که اسیر شده‌ است.  این سی و هفت مورد اسیرعراقی قبل‌ از تهاجم سراسری، حکایت از آن دارد که آغازکننده جنگ عراق بوده‌ است و از این مدارک نیز در مذاکرات آن زمان استفاده شد.  این در حالی است که رژیم بعثی عراق یک نفر از رزمنده‌های ایرانی را قبل ‌از آغاز تهاجم سراسری به نام شهید خلبان لشکری دستگیر کرده بود تا با تبلیغات نشان دهند ایران آغازگر جنگ بوده است. این در حالی است که شهید خلبان لشکری وقتی اسیر شده بود برای تهاجم وارد خاک عراق نشده بود. بلکه آن‌هایی که به مسائل خبر خلبانی و عکس‌برداری هوایی آگاهی دارند می‌دانند که وقتی هواپیما می‌خواهد از داخل خاک عراق عکس‌برداری کند، در مرز دور می‌زند و در ارتفاع می‌تواند از خاک عراق عکس‌برداری کند. ایشان در موقع بازگشت هواپیمایش مورد اصابت رژیم بعثی قرار می‌گیرد و زمانی‌که می خواهد با چتر نجات به پایین بیاید، باد او را به سمت خاک عراق برده بود.

حیات: مسئولیت مستقیم نگه داری از اسرای عراقی در ایران بر عهده کدام نیرو بود؟

نجفی: از آغاز جنگ مسئله نگه‌داری اسرا در شورای عالی دفاع مطرح و کمیسیون اسرا تشکیل شد، ذاتاً یکی از مأموریت‌های دژبان ارتش جمهوری اسلامی ایران نگه‌داری اسرا بود. در ابتدای امر تعداد اسرا زیاد نبود و به‌مرور زیاد شد.  در اوایل دژبان ارتش نگه‌داری اسرا را برعهده گرفت.

البته می‌دانید زمانی‌که اسیر در جبهه جنگ دستگیر می‌شود مستقیماً تحویل اردوگاه داده نمی‌شود. اول یگانی که آن را دستگیر کرده اطلاعات لازم را که راجع‌به خط مقدم جبهه است، می‌گیرد  و پس‌از این‌که اطلاعاتی که مورد نیاز است از او گرفته می‌شود، تحویل اردوگاه داده می‌شود. اول دژبان ارتش مسئولیت را به‌عهده داشت و بعد که تعداد اسرا زیاد شد، نیروی زمینی، اردوگاهی تشکیل داد و سازمان‌دهی کرد و به مرور از نیروی دریایی و نیروی هوایی نیز استفاده شد.

 در مجموع مسئولیت نگه‌داری اسرای عراقی از ابتدای جنگ با ارتش بود.  اردوگاه‌ها به‌مرور زیاد شد و در نهایت در پایان مدت نگه‌داری اسرای عراقی در ایران در سال 82 تعدا 23 اردوگاه داشتیم که تقریباً تعداد اردوگاه‌های ما با تعداد اردوگاه‌های ایرانی در عراق برابر بود. اردوگاه‌ها در استان‌های مختلف قرار داشتند و معمولاً در استان‌های شرقی و مرکز کشور بودند. 

حیات: چه تفکری پشت نگه داری از اسرا بود؟

نجفی: زمانی‌که بحث نگهداری از اسرا مطرح می‌شود، دو پیام وجود دارد. یک پیام مقام معظم رهبری و دیگری پیام حضرت امام رضوان‌الله‌تعالی‌علیه. حضرت امام که بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران بودند، در تاریخ 12 فروردین سال 61 و تقریباً یک‌سال که از آغاز جنگ گذشته بود، پیامی در رابطه با نگه‌داری اسرای عراقی صادر کردند. ایشان در ابتدا فرمودند که: گرچه می‌دانم مکتبی بودن و متعهد بودن به اسلام راستین اقتضا می‌کند تا رزمندگان اسلام با اسرای جنگی و پناهندگان با عطوفت و به‌گونه‌ای اسلامی رفتار کنند؛ ولی ذکر چند نکته ضروری است لیکن تذکر و تأکید سودمند است. باید جوانان ما و کسانی که عهده‌دار اسیران و پناهندگان هستند طعم شیرین رحمت و بزرگواری اسلام را به آنان بچشاند و با آنان آن‌گونه رفتار کنند که مولای آنان و پیشوای عظیم‌الشأن آنان با بدترین خلق خدا و جنایات کارترین انسان‌ها رفتار فرمود تا اسیران که ضربه‌ی روحی خورده‌اند احساس آرامش و جبران در حکومت اسلامی کنند و پس‌از آزادی در زمره مبلغین اسلام و احیاناً فداکاران آن دربیایند.

انتظار امام از ما به این‌گونه بود که طوری با اسرای عراقی رفتار کنیم که زمانی ‌که اسرا آزاد می‌شوند و به کشورشان برمی‌گردند جزو مبلغین اسلام، انقلاب و جمهوری اسلامی ایران باشند و همین‌قدر تأثیرگذار باشند.

 در جایی دیگر اشاره کردند که ایشان میهمان ما هستند و ما باید مانند میهمان با آنان برخورد کنیم.  بعد از این‌که این پیام صادر شد کمیسیون اسرا جلسه‌ای تشکیل دادند و از آن مواردی استخراج شد و این موارد به منشور نگه‌داری اسرا در جمهوری اسلامی ایران تبدیل شد. یکی از موارد این است که رفتار غیراسلامی و سبعانه با اسرای ایرانی انجام می‌شده ولی ما کاری با آن‌ها نداریم و باید با اسرای عراقی رفتار مناسبی داشته باشیم.  باید از اسرای عراقی مبلغ برای اسلام تربیت کنیم. در سال 63 نیز مقام معظم رهبری در پیامی فرمودند، رفتار ما با اسرای عراقی باید طبیبانه باشد.

در نهایت بعد از پیام مقام معظم رهبری بحث منشور کامل و نگه‌داری از اسرای عراقی بسیار خوب انجام شد که آثار این نگه‌داری از اسرای عراقی را می‌توانیم در این افراد ببینیم.

حیات: اسرا در چه شرایطی نگه داری می شدند؟

نجفی: دقیقاً در شرایطی که یک سرباز ارتش نگه‌داری می‌شد همان شرایط برای اسیر عراقی مهیا بود. جالب است بدانید در پادگان حشمتیه خانواده اسیر عراقی می‌توانست با آن اسیر دیدار کند. حتی در شرایطی برای همسران اتاقی برای ملاقات شرعی در نظر گرفته شده بود و این مسائل بالاتر از قوانین ژنو بود؛ چراکه اسیر در درجه اول یک انسان است و بعد میهمان محسوب می‌شود.

درواقع ایران شیوه نوینی در اسیر داری ارائه کرد. رفتاری که ایرانی‌ها در برخورد با اسرا داشتند و با رعایت دستورات حضرت امام و مقام معظم رهبری عمل می شد، یک شیوه نوین اسیر داری در جهان محسوب می‌شود که در هیچکدام از قوانین ژنو از آن یاد نشده است. حتی اسرای عراقی اگر در اردوگاه‌ها کارهای هنری انجام می‌دادند، پول حاصل از آن به خود اسیر برگردانده می‌شد، اما به او پول داده نمی‌شد؛ چراکه ممکن بود با آن پول سوءاستفاده‌هایی کند. به‌جای آن کارتی به او داده می‌شد که آن کارت دارای اعتبار بوده و قیمت آن مشخص بود. زمانی‌که او می‌خواست به عراق برگردد به تعداد برگه اعتباری که ارائه می‌داد پول عراقی دریافت می‌کرد.

ایجاد  تسهیلات لازم برای انجام فرایض مذهبی، سوادآموزی و تشکیل کلاس‌های آموزشی بنابر درخواست خود عراقی‌ها، واگذاری تلویزیون و رادیو مدار بسته، نمایش فیلم برای اسرای عراقی، واگذاری کتب مختلف مذهبی اجتماعی، سیاسی، علمی، روزنامه و نشریات مختلف، ایجاد تسهیلات لازم برای برگزاری مراسم، جشن‌ها و عزاداری‌های مناسب مذهبی، برگزاری نمایش و سرود، برگزاری مسابقات متنوع علمی و مقاله‌نویسی و امکانات لازم برای کارهای فرهنگی و هنری از جمله تسهیلاتی بود که در اختیار اسرا قرار می گرفت.

حیات: آماری دارید از تعداد افرادی که با سواد شدند؟

نجفی: 7هزار نفر حافظ قرآن مجید شدند که از این تعداد 960 نفر حافظ کل قرآن شدند. 15هزار نفر با سواد شدند.  60 نفر نیز حافظ کل نهج البلاغه شدند. بسیاری از افرادی که مسلمان نبودند، مسلمان شدند به طوری که 731 نفر اسلام آوردند. در حقیقت ما قصد تحول در اسرا داشتیم و این تحول در اسارت باعث تحول در عراق شد و تحول در عراق باعث تحول در منطقه گردید.

حیات: تبادل اسرا از چه تاریخی شروع و چه تاریخی پایان یافت؟

نجفی: تبادل اسرا از سال 59 تا 82 انجام شد که انبوه آن سال 69 انجام شد. تبادل انبوه 28 روز طول کشید و در طول این مدت در جوی بسیار صمیمانه و خوب کار پیش رفت. حتی برخی از روزها 6 هزار نفر تبادل داشتیم و در مجموع تعداد اسرای ثبت نام شده در موقع تبادل انبوه 18هزار نفر بودند. تا سال 69 فقط 18 هزار نفر از اسرای ایرانی را عراق به صلیب سرخ معرفی کرده بود و 20 هزار نفر را ثبت نام نکرده بودند و همیشه در جواب پیگیری ها، مسئولان عراقی اظهار بی اطلاعی می کردند. ما به هیئت مذاکره کننده عراقی اعتماد نداشتیم. عراق در حقیقت به این جمع بندی رسید که با این روش نمی توانند کار را جمع کند.

حیات: تعداد کل اسرای مبادله شده چقدر است؟

نجفی: از 26 مرداد 69 تا 24 شهریور 82 مرحله تبادل انجام شد و تعداد  37 هزار اسیر عراقی و 37 هزار اسیر ایرانی آزاد شدند و مجموعا بیش از 75 هزار نفر اسیر آزاد شدند.

ما در مقابل هر نفری که آزاد می شد یک نفر را آزاد می کردیم. زمانی که برای ما مسلم شد تعداد اسرای عراقی بیشتر از اسرای ایرانی است، در مذاکرات بعدی در برخی مقاطع به این جمع بندی رسیدیم که با نگهداری اینها مسئله ای حل نمی شود؛ برای اینکه در مجامع عمومی ثابت کنیم به دنبال حل مسئله اسرا هستیم 100 نفر را آزاد کرده و تحویل صلیب سرخ می دادیم و این تاثیرگذاشت.

بنا را بر این گذاشتیم که با ارائه مدارک اسرا را تحویل بدهیم و تعیین تکلیف کنیم که چه تعداد اسیر داریم و در سال 82 باقی مانده را تبادل کردیم که آخرین مرحله تبادل اسرا بود رسما اعلام کردیم که دیگر اسیر مربوط به جنگ تحمیلی دیگر وجود ندارد.

حیات: مذاکرات در کجا انجام می شد؟

نجفی: مذاکرات معمولا در تهران، بغداد یا مرز مشترک ایران عراق و گاهی در سوئیس انجام می‌شد. مذاکراتی که در این سه موقعیت انجام می شد معمولا دوجانبه بود و بعد در سوئیس سه جانبه برقرار می‌شد. برای اینکه تحرک خاصی به مذاکرات بدهیم، گاهی تبادل اسرا را یکطرفه انجام می‌دادیم و تعیین تکلیف اسرای عراقی و ایرانی مطرح شد.

حیات: تعیین تکلیف شهید لشکری چگونه بود؟

نجفی: درباره شهید لشکری باید بگوییم که عراق او را به عنوان سندی برای ارائه به مجامع بین المللی حفظ کرده بود ولی در مذاکرات متوجه شده که سندهای متقن تری وجود دارد. زمانی که شهید لشکری را آزاد کردند، تنها لب مرز آورده شد تا از نظر تبلیغاتی در مجامع بین الملل موثر باشد. ایشان نیز با ابهت خاصی در مرز آمدند و بعد اینکه در مرز آزاد شد به مقام معظم رهبری پیغام دادیم که تمایل داریم ایشان وقتی به تهران می آیند قبل اینکه خانواده خود را ملاقات کنند، شما را زیارت کنند. در این دیدار پیشنهادی به مقام معظم رهبری دادیم که ایشان با توجه به سالهای اسارتشان حق دارند درجه سرتیپی به ایشان اهدا شود و خیلی اثر خوبی داشت که تازه عراقی ها فهمیدند چه کسی را از دست دادند. کسی که تا به خاک ایران رسید مقام معظم رهبری درجه امیری را به ایشان اهدا کردند. در آن زمان روی ایشان نام  «سیدالاسرا» گذاشته بودیم؛ چون در میان تمام اسرای ایران تنها کسی بود که 18 سال اسیر بود. البته در سال 82 با جمیع اطلاعاتی که به دستمان رسیده بود به این نتیجه رسیدیم کسی دیگر در اردوگاه و حتی زندان های عراق نیست.  

حیات: نبش قبر و تبادل اجساد طرفین چگونه انجام شد؟

نجفی: در رابطه با اسرای عراقی که در ایران فوت کرده بودند برابر روش اسلامی در قبرستانهایی که در ایران بود، دفن می شدند. برای نبش قبر کردن این اسرا از مقام معظم رهبری استفتا کردیم، و مشخص شد که 1166 جسد از اسرای عراقی دفن شده اند و در پی این استفتا در 12 استان نبش قبر صورت گرفت. مقام معظم رهبری مجوزها را صادر کردند. در نتیجه با اجرای مراسمی در مرز اجساد را تحویل داده و در مقابل 1166 جسد، 570 پیکر از شهدای ایران در مرز خسروی را تبادل کردیم. پیکر مطهر شهید عباس دوران نیز جزو آنان بود.