به گزارش حیات، یک دهه پیش، ایده رساندن دارو با ذراتی هزاران بار کوچک‌تر از قطر موی انسان بیشتر شبیه داستان‌های علمی‌تخیلی بود تا واقعیت پزشکی. اما امروز، در آزمایشگاه‌های پیشرفته و بیمارستان‌های مدرن، این ذرات نانویی در حال تغییر سرنوشت بیماران هستند؛ از رساندن دارو به عمق سلول‌های سرطانی گرفته تا عبور از سد خونی-مغزی برای درمان آلزایمر و پارکینسون.
با این حال، در کنار این موفقیت‌ها، پرسش‌های تازه‌ای هم قد علم کرده‌اند که آیا این ذرات می‌توانند در بدن باقی بمانند؟ عوارض بلندمدت آنها چیست؟ و جایگاه ایران در این رقابت جهانی کجاست؟
برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها، دکتر نیدا اخوان، داروساز، استاد دانشگاه علوم پزشکی آزاد تهران و پژوهشگر حوزه نانودارو، در گفت‌وگو با آناتک، از نانو داروها سخن گفت.
نانو داروها چگونه بازی درمان را تغییر دادند؟
نانو داروها (Nanomedicine) در چندین حوزه بیماری توانسته‌اند تحول بزرگی ایجاد کنند. فناوری نانو با ورود به دنیای دارو، این امکان را فراهم کرده که داروها با دقت و هدف‌گیری بسیار بالاتر، به سلول‌های بیمار برسند و عوارض جانبی کمتری ایجاد کنند. چند مورد از بیماری‌هایی که نانو داروها در درمان‌شان تأثیر چشمگیری داشته‌اند، واقعاً نشان‌دهنده قدرت این فناوری هستند.
این دستاوردها نه تنها در حوزه درمان سرطان، بلکه در بیماری‌های عفونی، التهابی، مغزی و قلبی نیز قابل مشاهده است.
چطور نانو داروها در درمان سرطان تحول ایجاد کرده‌اند؟
در درمان سرطان، نانو داروها مثل نانوذرات «لیپوزومال» (Liposomes) یا نانوذرات پلیمری، داروهای ضدسرطان را دقیق‌تر و با عوارض جانبی کمتر به سلول‌های سرطانی می‌رسانند. دارورسانی هدفمند با استفاده از نانوذرات باعث افزایش اثربخشی درمان و کاهش آسیب به بافت‌های سالم شده است.
برای نمونه به داروی شناخته‌شده «دکسیل» (Doxil) این دارو که بر پایه «لیپوزوم» طراحی شده، توانسته در درمان سرطان تخمدان و «کاپوزی سارکوم» (Kaposi sarcoma) که یک نوع سرطان پوست است؛ نتایج بسیار بهتری نسبت به فرم‌های معمولی داکسوروبیسین ارائه کند و در عین حال آسیب قلبی کمتری ایجاد کند.
این فناوری در حال حاضر در ده‌ها کارآزمایی بالینی در سراسر جهان مورد بررسی است و انتظار می‌رود طی سال‌های آینده چندین نانوداروی جدید وارد بازار شوند.
آیا نانو داروها می‌توانند مقاومت دارویی را شکست دهند؟
در حوزه بیماری‌های عفونی، نانو داروها در انتقال آنتی‌بیوتیک‌ها یا داروهای ضدویروس بسیار مؤثر هستند و می‌توانند دارو را به محل عفونت به شکل هدفمند منتقل کنند، که این مسئله به‌ویژه در مقابله با مقاومت دارویی اهمیت دارد.
مثلاً در درمان «اِچ‌آی‌وی» (HIV)، عامل بیماری «ایدز» و هپاتیت، نانو داروها کمک کرده‌اند که غلظت دارو در بافت‌های آلوده بالاتر برود و در عین حال عوارض جانبی کلی دارو کاهش یابد. این یعنی بیمار می‌تواند درمان مؤثرتری با دوز کمتر دریافت کند.
پروژه‌هایی در حال انجام است تا داروهای ضدویروسی نسل جدید با کمک نانوذرات، فقط در بافت‌های آلوده فعال شوند و نه در کل بدن؛ رویکردی که می‌تواند مقاومت دارویی را به شکل چشمگیری کاهش دهد.
آیا بیماری‌های خودایمنی هم از نانو داروها بهره می‌برند؟
نانو داروها می‌توانند داروهای ضدالتهاب را با دوز پایین‌تر و هدفمندتر به محل التهاب برسانند. مثلاً در بیماری‌هایی مثل «رماتیسم مفصلی» (Rheumatoid arthritis) یا التهاب روده، این فناوری کمک می‌کند دارو دقیقاً در محل التهاب آزاد شود و در نتیجه بیمار عوارض کمتری تجربه کند.
چندین شرکت داروسازی در حال توسعه نانوذراتی هستند که داروهای استروئیدی یا بیولوژیک را فقط در مفاصل ملتهب یا بافت‌های خاص آزاد می‌کنند و این کار می‌تواند کیفیت زندگی بیماران مزمن را بهبود دهد.
نانو داروها چطور به درمان بیماری‌های مغزی کمک می‌کنند؟
به دلیل وجود سد خونی-مغزی (Blood-Brain Barrier)، بسیاری از داروها نمی‌توانند وارد مغز شوند و این یک مانع جدی در درمان بیماری‌های عصبی مثل پارکینسون، آلزایمر یا تومورهای مغزی است.
نانو داروها این مانع را تا حدی برطرف کرده‌اند. با طراحی نانوذرات خاص، می‌توان دارو را از این سد عبور داد و مستقیماً به سلول‌های عصبی رساند. این پیشرفت می‌تواند درمان بیماری‌های عصبی را متحول کند.
در درمان بیماری‌های قلبی عروقی چه تحولاتی رخ داده است؟
استفاده از نانوذرات برای دارورسانی به محل‌های گرفتگی رگ‌ها یا برای بهبود عملکرد داروهای ضدانعقاد و ضدالتهاب، یک حوزه در حال رشد است. هدف این است که دارو دقیقاً به پلاک‌های آترواسکلروتیک یا بافت‌های آسیب‌دیده برسد و کل بدن در معرض داروی قوی قرار نگیرد.
نیدا اخوان: آینده پزشکی، با کمک نانو داروها، از درمان‌های عمومی به سمت درمان‌های اختصاصی و دقیق حرکت خواهد کرد. این یعنی هر بیمار بر اساس ویژگی‌های منحصربه‌فرد خودش دارو دریافت می‌کند، نه یک نسخه یکسان برای همه
آیا نانو داروها واقعاً ایمن‌تر از داروهای معمولی هستند؟
نانو داروها معمولاً عوارض کمتری نسبت به داروهای معمولی دارند؛ ولی این به معنای بی‌خطر بودن کامل آنها نیست و هنوز هم نیاز به بررسی و آزمایش‌های دقیق وجود دارد.
دلایل کاهش عوارض می‌تواند هدف‌گیری دقیق سلول‌های بیمار، یعنی دارو فقط به محل مورد نیاز می‌رسد و بافت‌های سالم کمتر آسیب می‌بینند. آزادسازی کنترل‌شده دارو، که باعث کاهش دوزهای بالا و ناگهانی می‌شود و کاهش تجمع دارو در اندام‌های حساس مثل قلب، کلیه یا کبد نیز می‌توانند از این دست دلایل باشند.
البته رفتار نانوذرات در بدن همیشه قابل پیش‌بینی نیست. ممکن است در بعضی افراد، نانوذرات به شکل ناخواسته در اندام‌های دیگر تجمع کنند. همچنین امکان تحریک سیستم ایمنی وجود دارد و تأثیرات بلندمدت هنوز کامل مشخص نیست.
همچنین تولید صنعتی این داروها نیز چالش‌برانگیز است و نیاز به استانداردهای بسیار سخت‌گیرانه برای کنترل کیفیت دارد.
کدام پروژه‌های جهانی آینده نانو داروها را شکل می‌دهند؟
در جهان تا تابستان ۲۰۲۵، چند پروژه و داروی نانویی واقعاً آینده‌ساز معرفی شده که در حال شکل دادن به نسل جدید پزشکی هستند.
پروژه‌هایی مانند «اِن‌بی‌تی‌ایکس‌آر۳» (NBTXR۳) برای تقویت تابش‌درمانی، «آروشِل» (AuroShell) برای نابودی سلول‌های سرطانی با نور مادون‌قرمز، و نانوربات‌ها با هدایت مغناطیسی نام برد که همگی در حال آزمایش‌های بالینی یا توسعه پیشرفته هستند.
ترکیب فناوری‌های نوین مانند نانوذرات، رادیوداروها، «اِم آراِن‌اِی» (mRNA) و ایمونوتراپی، افق‌های تازه‌ای را در درمان سرطان و بیماری‌های مزمن باز کرده است.
ایران در تولید نانودارو چه جایگاهی دارد؟
در ایران تا زمستان ۱۴۰۲، حدود ۱۶ نانودارو تولید و به بازار عرضه شد که ارزش تجاری آن ۷۲۰ میلیارد تومان برآورد شده است.
ایران توانسته در بین کشورهای جهان، رتبه هفتم را در تولید نانودارو حفظ کند و قیمت داخلی این داروها بسیار مقرون‌به‌صرفه‌تر از نمونه‌های خارجی است.
شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی در حال کار بر روی پلتفرم‌های مختلفی از جمله لیپوزومال، نانوذرات پروتئینی و نانوذرات معدنی هستند و انتظار می‌رود در آینده نزدیک، داروهای پیشرفته‌تری وارد بازار شود.
نانو داروها چه نقشی در پزشکی شخصی ایفا خواهند کرد؟
نانو داروها می‌توانند پزشکی را به سمت شخصی‌سازی پیش ببرند. با طراحی بر اساس ویژگی‌های ژنتیکی هر فرد، هدف‌گیری دقیق سلول‌ها و کنترل دوز دارو، درمان اختصاصی برای هر بیمار ممکن می‌شود.
آغاز راهی نو
راه نانو داروها تازه آغاز شده است. ذراتی که امروز در سکوت در رگ‌های بیماران حرکت می‌کنند، فردا شاید مرزهای تازه‌ای از درمان را بگشایند؛ درمان‌هایی دقیق، کم‌خطر و اختصاصی برای هر فرد. اما این مسیر بدون پاسخ به پرسش‌های بزرگ ایمنی، ماندگاری و دسترسی گسترده کامل نخواهد شد. آینده این فناوری نه در آزمایشگاه‌ها، بلکه در نتایج واقعی بیماران رقم خواهد خورد؛ جایی که علم باید ثابت کند وعده‌هایش فقط در مقیاس نانو نمی‌مانند.
منبع؛ آنا
نظر شما