به گزارش خبرنگار فرهنگی حیات، خردادماه سال ۱۳۶۱ روزهایی مهم و فراموش نشدنی در تقویم دفاع مقدس در دل دارد؛ روزهایی که مرحله چهارم و نهایی عملیات بیت‌المقدس به تحقق رسید و قرارگاه کربلا و «تیپ ۲۷ محمد رسول الله(ص)»، خط شکن معبری شد به وسعت شاهراه پیروزی و آزادی خرمشهر، شهر فاتحان اقلیم عشق، شرف، شهود و شهادت...

عملیات الی بیت‌المقدس یا عملیات بیت‌المقدس یکی از بزرگ‌ترین عملیات‌های نیروهای مسلح ایران در خلال جنگ ایران و عراق بود که در غرب رودخانه کارون و خرمشهر و با رمز عملیات یا علی بن ابی‌طالب (ع) برگزار شد. این عملیات از روز دهم اردیبهشت‌ماه تا سوم خردادماه سال و با هدف آزادسازی شهرهای خرمشهر، هویزه و جاده اهواز - خرمشهر؛ خارج کردن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد و نیز جاده اهواز آبادان از برد توپخانه دشمن و همچنین تامین مرز بین‌المللی به‌صورت مشترک توسط نیروهای سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی ایران انجام شد.

طی این عملیات که با فرماندهی علی صیادشیرازی، با توان ۱۳۰ هزار سرباز ایرانی و به مدت ۳ هفته به‌طول انجامید، ۵۰۳۸ کیلومتر از اراضی اشغالی از جمله شهرهای خرمشهر و هویزه و نیز پادگان حمید و جاده اهواز خرمشهر آزاد شدند.

در ابتدای این عملیات نیروهای عراقی با هدف آغاز عملیات دفاعی از خرمشهر عقب‌نشینی کردند و در تاریخ ۱ خرداد ۱۳۶۱ ارتش عراق پاتک بزرگی را برای پس زدن نیروهای مسلح ایران آغاز کرد اما سرانجام نیروهای ایرانی توانستند مقابل پاتک گسترده ارتش عراق، مقاومت کنند و در تاریخ ۳ خرداد ۱۳۶۱ نیروهای ایرانی، به‌طور کامل بر شهر خرمشهر مسلط شدند و این شهر را که از روزهای نخست جنگ به اشغال ارتش عراق درآمده بود، آزاد کردند. در هنگام عقب‌نشینی نیروهای ارتش عراق، بیش از ۱۹ هزار سرباز عراقی به اسارت نیروهای ایرانی درآمدند، همچنین مقادیر قابل توجهی مهمات و ادوات رزمی باقیمانده در خرمشهر نیز در کنترل نیروهای ایرانی قرار گرفت.

انجام عملیات بیت‌المقدس در ۴ مرحله برنامه‌ریزی شده بود، که هر مرحله در مقایسه با عملیات ثامن‌الائمه و عملیات طریق‌القدس خود یک عملیات بزرگ به حساب می‌آید. آزادسازی خرمشهر که در پی اجرای مرحله چهارم انجام گرفت، از مهم‌ترین نتایج این عملیات بود.

مقدمات و زمینه‌های مرحله چهارم و پایانی عملیات فتح خرمشهر

پس از مرحله سوم عملیات و تلاش‌هایی که برای دستیابی به جاده شلمچه صورت گرفت، بی‌درنگ فرصت لازم در اختیار یگان‌ها گذارده شد که به بازسازی و تجدید سازمان نیروهای خودی بپردازند. در این مدت، نشست‌هایی برگزار و در بخشی از آنها به بررسی مشکلات و تصمیم‌گیری برای آینده پرداخته شد.

تجارب به‌دست‌آمده حکایت از آن می‌کرد که سازمان رزم سپاه پاسداران می‌بایست به‌منظور گسترش ظرفیت جذب و به‌کارگیری نیروهای بسیجی گسترش یابد. همچنین لازمه عمق بخشیدن به عملیات، داشتن پشتیبانی آتش توپخانه و به‌کارگیری نیروی زرهی بود، چرا که تداوم درگیری و پیش‌بینی چندین مرحله عملیات، تنها با اتکا به نیروی پیاده عملی نبود و با مشکلات عدیده‌ای روبرو می‌شد.

ضمن اینکه آموزش افراد برای جایگزینی برخی فرماندهان و دیگر نیروهای پایوری که به شهادت رسیده بودند و جبران ضعف‌های موجود در زمینه مهندسی، آتش، زرهی، بهداری، شناسایی و غیره هم در همین نشست‌ها بحث و بررسی شد.

در بخش دیگری از این نشست‌ها هم طرح مانور مرحله چهارم عملیات و تلاش‌های دشمن تجزیه‌وتحلیل شد. در این نشست‌ها، افراد غالباً بر این نظر بودند که مقاومت دشمن در خرمشهر اساساً بدین منظور صورت می‌گیرد که بتواند زمان لازم را برای تخلیه نیروهایش به دست آورد، ضمن اینکه دفاع از بصره و حفظ جاده شلمچه که عقبه نیروهای دشمن در خرمشهر بود و معبر وصولی بصره هم بخش دیگری از تلاش‌های دشمن را تشکیل می‌داد.

بر این اساس و با در نظر گرفتن دیگر شرایط و عوامل، مرحله چهارم عملیات بیت‌المقدس با هدف آزادسازی خرمشهر، با سه قرارگاه به شرح زیر طراحی شد:

۱- قرارگاه فتح با تیپ ۱۴ امام حسین (ع) و ۸ نجف اشرف در جناح چپ منطقه عملیات، مأمور تأمین و پاک‌سازی شرق و غرب جاده آسفالت اهواز-خرمشهر و ورود به خرمشهر و پاک‌سازی آن شد.

۲- قرارگاه فجر با تیپ ۳ از لشکر ۷۷ خراسان و تیپ‌های امام سجاد (ع) و ۳۳ المهدی (عج) در بخش میانی منطقه عملیات، مأمور تأمین و پدافند از غرب نهر عرایض، جلوگیری از فرار نیروهای دشمن از خرمشهر و تامین پل نو شد.

۳- قرارگاه نصر با دو تیپ ادغام‌شده ارتش و سپاه با عنوان نصر ۲ و نصر ۳ در جناح راست منطقه عملیات، مأمور پاک‌سازی خاکریزهای شمال جاده آسفالت خرمشهر-شلمچه و تامین مرز تا جاده و در صورت موفقیت، تامین نهر خین-اروندرود و قطع کامل راه ورودی دشمن در شلمچه شد.

شروع عملیات

مرحله چهارم عملیات باهدف محاصره و آزادسازی خرمشهر ساعت ۲۲:۲۵ روز ۱ خرداد ۱۳۶۱ آغاز شد. یگان‌های قرارگاه فتح پس از درگیری با دشمن و پیشروی، با روشن شدن هوا موفق شدند در پلیس‌راه خرمشهر، دشمن را منهدم کنند. نیروهای قرارگاه فجر هم با عملیات خود توانستند پل نو را تصرف کنند و به سمت شط العرب پیشروی کنند.

نیروهای قرارگاه نصر هم ضمن پیشروی در امتداد مرز، با پاک‌سازی و انهدام دشمن، به سمت جنوب حرکت کردند. دریکی از سندهای به‌دست‌آمده از سنگرهای دشمن در خرمشهر، اهمیت این شهر برای دشمن و دلیل مقاومت آن چنین بیان‌شده بود:

دفاع از محمره (خرمشهر)، نگهبانی از پیروزی است، دفاع از محمره، شرافت آزادگان عراقی را به همراه خواهد داشت، دفاع از محمره، نابودی دشمن فارسی را تضمین می‌کند.

در این وضعیت دشمن نیروهایش را از مثلث کارون-جاده خرمشهر فراخوانی کرد تا پس از سازماندهی آنها اقدام به شکستن محاصره خرمشهر کند، اما ضعف روحی نیروهای دشمن بیش از آن بود که بتوانند اقدام به پاتک دشمن و شکستن محاصره کنند.

در ۲ خرداد ۱۳۶۱ حلقه محاصره خرمشهر تنگ‌تر شد و دشمن که بخشی از نیروهایش به اسارت درآمده بودند، ناامید از شکستن محاصره، مذبوحانه برای نجات نیروهایش تلاش می‌کرد. در این حال، پس‌ازآن که احمد زیدان؛ فرمانده نیروهای مستقر در خرمشهر، روی مین رفت و کشته شد، برخی از نیروهای دشمن که با استفاده از هر وسیله ممکن (مانند تیوپ خودروها و کلمن های آب) برای عبور از رودخانه اروند تلاش کردند، تعدادی از آنها در آب غرق و کشته شدند و برخی دیگر همچنان در انتظار بودند.

در همین مرحله کار تمام شود

بخشی از سخنرانی حاج محمدابراهیم همت برای رزمندگان تیپ ۲۷ محمد رسول الله قبل از مرحله چهارم عملیات بیت‌المقدس:

«... ببینید برادرها! به علت حساسیتی که در سطح مملکت روی این مرحله از عملیات وجود دارد طرح به این صورت ریخته شد که به یاری خدا در همین مرحله کار تمام شود این شد که قرارگاه فتح را آوردند روی خرمشهر وارد عمل کردند و ما را یک رده جلوتر کشیدند.

توجه می‌کنید؟ پاتک‌های دشمن عمدتاً از غرب شلمچه یعنی رو به روی خط ما بر روی نوار مرزی است باید خودمان را برای پاتک‌های سنگین دشمن حداقل برای ۴۸ساعت اول آماده کنیم اگر بشود دفاع کرد به یاری خدا همه آن‌هایی که داخل خرمشهر هستند اسیر یا کشته می‌شوند.

اگر بتوانیم در اینجا دوام آوریم در واقع به این معنا است که اصل عملیات را این تیپ که تیپ ۲۷ محمد رسول‌الله (ص) بود، مقابل دفاع تمامی دشمن دارد انجام می‌دهد تا از سمت مرز شلمچه نیروهای عراقی نتوانند نفوذ کند که بروند نیروهایشان داخل خرمشهر را نجات دهند نتیجه این می‌شود که نیروهای دشمن در داخل خرمشهر همگی به دست برادرهای قرارگاه فتح اسیر یا کشته می‌شوند.»

شهید همت، در موفقیت عملیات در منطقه کوهستانی «شاوریه» نقش مهمی داشت. او در عملیات بیت‌المقدس در سمت معاونت تیپ ۲۷ محمدرسول‌الله فعالیت و تلاش قابل توجهی را در شکستن محاصره جاده شلمچه به خرمشهر انجام داد و یگان تحت امر او، سهم بسزایی را در فتح خرمشهر برعهده داشتند.

برادرها روی شما حساب کرده‌اند

بخشی از سخنرانی توجیهی حاج احمد متوسلیان برای رزمندگان تیپ ۲۷ محمد رسول الله قبل از مرحله چهارم عملیات بیت‌المقدس در زیر آمده است:

«... منطقه عمل ما تقریبا دو کیلومتر از دژ به سمت چپ است. ما باید خط دشمن در سیل‌بند عرایض را بشکنیم و برگردیم به محموله خودمان؛ خط پدافندی را برقرار کنیم. برادرها! این را باید در نظر داشته باشید که روی شما خیلی حساب کرده‌اند؛ یعنی تمام تیپ‌های دیگر را سبک سنگین کرده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که اینجا را تیپ ۲۷ محمد رسول الله می‌تواند عمل کند.

روال به کار گیری گردان‌ها هم فعلاً کما فی السابق است یعنی گردان‌هایی که در نظر گرفته شده بود برای اینکه خط را بکشنند از دو کیلومتر به سمت چپ خاکریز دژ عملیات خودشان را باید انجام دهند نکته دیگری که عزیزان من باید به آن توجه داشته باشد این است که ما باید حداکثر تا ساعت۵ بعد از ظهر روز جمعه ۳۱اردیبهشت به قرارگاه اعلام آمادگی کنیم.

برادرها از این فرصت باقی مانده حداکثر استفاده را بکنید و تمام مسئولان گروهان‌ها و دسته‌ها و حتی نیروهای عادی خودتان را ببرید تا از خاکریز جلو منطقه را کاملاً ببینند. همین دیدن منطقه به آن‌ها کمک می‌کند که در روز عملیات راه را گم نکنند.»

سردار شهید احمد غلامی از فرماندهان دوران دفاع مقدس در کتاب تاریخ شفاهی خود با عنوان «از ری تا شام» درباره عملیات بیت‌المقدس می‌گوید: چند عامل در آزادسازی خرمشهر نقش اساسی داشت. در عملیات بیت‌المقدس، با اینکه احمد متوسلیان مجروح شده و پایش را گچ گرفته بود، در خط می‌آمد. با جیپ می‌آمد و می‌رفت... آزادسازی خرمشهر اتفاق بسیار مبارکی بود. احمد متوسلیان واقعاً یکی از افراد تاثیرگذار در این عملیات بود. اگر متوسلیان نبود، شاید سال‌ها طول می‌کشید تا خرمشهر آزاد شود.

ضمن اینکه شهید «محمود شهبازی دستجردی» فرمانده سپاه همدان و قائم مقام «تیپ ۲۷ محمد رسول الله(ص)» همراه با احمد متوسلیان فرمانده لشکر محمد رسول‌الله (ص) و دیگر رزمندگان اسلام سهم گسترده‌ای در عملیات بیت المقدس برای باز پس گیری خرمشهر از دست قوای بعثی پس از ۵۷۵ روز اشغال بر عهده داشت.

نیروهای دشمن در محاصره سپاه نور

در اواخر روز دوم خرداد، قرارگاه کربلا پس از بررسی آخرین وضعیت، تصمیم گرفت تا نیروها با ورود به شهر، آن‌را از لوث وجود نیروهای عراقی پاک گردانند. و در سه بامداد روز سوم خرداد واحدهایی از رزمندگان ایران به آن سوی رودخانه وارد شدند. از طرف دیگر جمعی از نیروهای عراقی با استفاده از تاریکی شب و قایق اقدام به فرار کردند که تعدادی از این قایق ها توسط تکاوران نیروی دریایی هدف قرار گرفت و سرنشینان آن ها غرق شدند.

نیروهای عراقی از ساعت سه و پنجاه دقیقه بامداد تا نیم بعد از ظهر روز سوم خرداد از سمت شلمچه ۳ بار اقدام به پاتک کرده و تلاش کرده تا از طریق جاده شلمچه – خرمشهر حلقه محاصره خرمشهر را بشکنند، اما هر بار با پایداری و مقاومت دلاورانه رزمندگان ایرانی مواجه شدند و با دادن خساراتی عقب نشینی کردند.

در ساعت ۱۱ صبح روز سوم خرداد درحالی‌که درگیری شدیدی بین قوای ایرانی و نیروهای عراقی در شمال نهر خین جریان داشت و دشمن در فکر شکستن حلقه محاصره خرمشهر بود، رزمندگان ایرانی از جناح غرب و خیابان کشتارگاه وارد شهر شدند. ناحیه گمرک خرمشهر در کنار اروند اندکی مقاومت کرد که آن هم به سرعت در هم شکسته شد. در مجموع تمام این پیروزی‌ها، راهگشای فتحی به عظمت خرمشهر شد...