پایگاه خبری حیات – شهین مردانی؛ آلودگی هوا امروز دیگر در حد یک دغدغه زیست‌محیطی باقی نمانده و به یکی از مهم‌ترین بحران‌های سلامت عمومی در جهان تبدیل شده است؛ بحرانی که طبق گزارش‌های جهانی، سالانه میلیون‌ها نفر را به‌خاطر بیماری‌های قلبی، تنفسی و اختلال‌های متابولیک در معرض مرگ زودرس قرار می‌دهد.

بررسی‌های تازه نشان می‌دهد حتی کشورهایی که سال‌ها برای پاکسازی هوا سرمایه‌گذاری کرده‌اند، همچنان با چالش‌های ساختاری و منابع متنوع آلاینده روبه‌رو هستند و کاهش پایدار آلودگی، نیازمند اقداماتی فراتر از سیاست‌های مقطعی است. در چنین شرایطی، مرور تجربه‌های کشورهای مختلف از شرق آسیا تا اروپای شمالی و غربی تصویر روشنی ارائه می‌دهد از این‌که چه راهکارهایی توانسته‌اند روند مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی را کند کنند، کدام سیاست‌ها ناکافی بوده‌اند و جهان در مسیر رسیدن به هوای سالم چقدر فاصله دارد.

جدیدترین گزارش State of Global Air نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۳ حدود ۷.۹ میلیون مرگ زودرس در سراسر جهان به آلودگی هوا نسبت داده شده، رقمی که بخش عمده‌اش ناشی از بیماری‌های قلبی، عروقی، ریوی، سکته و حتی زوال اعصاب ناشی از ذرات معلق و سایر آلاینده‌ها ست؛ رقمی که تنها با مرگ‌های ناشی از بیماری‌های قلبی یا عفونت‌های شدید قابل مقایسه است و سهم قابل‌توجهی از آن به ذرات ریز معلق (PM2.5) مربوط می‌شود. این ذرات به‌قدری کوچک‌اند که به‌راحتی وارد جریان خون شده و عملکرد ریه و قلب را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. با این حال، شدت تهدید در همه کشورها یکسان نیست؛ برخی کشورها مانند هند، پاکستان و بنگلادش با مقادیر بسیار بالای ذرات معلق مواجه‌اند، در حالی که کشورهایی مثل سوئد، ژاپن و نیوزیلند توانسته‌اند تا حدود زیادی سطح آلودگی را کنترل کنند.

تجربه‌های جهانی نیز حاکی از آن است که ترکیب سیاست‌های سختگیرانه، فناوری‌های پاک، استانداردهای سوخت، محدودیت تردد خودروهای آلاینده و نظارت دائمی بر کیفیت هوا، بیشترین تأثیر را در کاهش مرگ‌ومیر داشته‌اند. اما در مقابل، کشورهایی که اقدامات‌شان عمدتاً واکنشی، فصلی و کوتاه‌مدت بوده مانند محدودیت‌های چندروزه، تعطیلی مدارس یا توقف موقت صنایع نتوانسته‌اند روند مرگ‌ومیر را مهار کنند و آلودگی هوا همچنان یکی از پرهزینه‌ترین بحران‌های سلامت در آن‌هاست.

در نهایت، تصویر جهانی آلودگی هوا نشان می‌دهد که باوجود پیشرفت‌های تکنولوژیک، حلقه مفقوده در بسیاری از کشورها، «پایداری و یکپارچگی» سیاست‌هاست؛ مسیری که اگر دنبال شود، می‌تواند میلیون‌ها مرگ قابل‌پیشگیری را در دهه آینده کاهش دهد.

اندازه بحران: چند نفر و چرا

تحلیلگران سلامت جهانی در گزارش سال ۲۰۲۵ «State of Global Air» اعلام کرده‌اند که آلودگی هوا در سال ۲۰۲۳ به ۷.۹ میلیون مرگ زودرس در جهان کمک کرده است؛ رقمی که طبق تحلیل این گزارش، معادل حدود یک مرگ از هر هشت مرگ جهانی است و نشان می‌دهد آلودگی هوا نه یک عامل فرعی، بلکه یکی از محرک‌های اصلی مرگ‌ومیر در جهان امروز است. همین بررسی‌ها توضیح می‌دهد که از میان این مرگ‌ها، حدود ۶.۸ میلیون مورد—یعنی نزدیک به ۸۶ درصد—به بیماری‌های غیرواگیر مانند بیماری‌های قلبی و تنفسی، سکته مغزی و سرطان ریه مربوط بوده است؛ موضوعی که در همان نسخه سال ۲۰۲۵ این گزارش به‌تفصیل مطرح شده است.

در کنار این اعداد، ارزیابی‌های ارائه‌شده در پیوست سلامت جهانیِ گزارش «State of Global Air» نشان می‌دهد که تنها در سال ۲۰۲۳، آلودگی هوا سبب از دست رفتن ۲۳۲ میلیون سال از زندگی سالم شده است؛ معیاری که محققان از آن برای سنجش میزان زندگی ازدست‌رفته به‌دلیل بیماری، ناتوانی یا کاهش کیفیت زندگی استفاده می‌کنند. این رقم سنگین نشان می‌دهد آسیب آلودگی هوا محدود به مرگ زودرس نیست، بلکه میلیون‌ها نفر پیش از مرگ نیز با پیامدهای مزمن و ناتوان‌کننده دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

در بخش دیگری از همین گزارش، ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون (PM2.5) به‌عنوان مهم‌ترین آلاینده مرگ‌آفرین معرفی شده‌اند. برآوردها نشان می‌دهد حدود ۴.۹ میلیون مرگ در سال ۲۰۲۳ به قرار گرفتن در معرض همین ذرات در هوای آزاد نسبت داشته، نزدیک به ۲.۸ میلیون مرگ به آلودگی هوای خانگی ناشی از سوخت‌های آلاینده برای گرمایش و پخت‌وپز مرتبط بوده و حدود ۴۷۰ هزار مرگ نیز در اثر مواجهه با ازن سطح زمین رخ داده است. این داده‌ها بر اساس تحلیل‌های میدانی و مدل‌سازی‌های اپیدمیولوژیک همان گزارش جهانی تدوین شده‌اند.

این گزارش همچنین تأکید می‌کند که حدود ۹۰ درصد از مرگ‌های ناشی از آلودگی هوا در کشورهای کم‌درآمد و متوسط‌درآمد رخ می‌دهد؛ کشورهایی که زیرساخت‌های نظارت، سیستم‌های گرمایش و حمل‌ونقل پاک و استانداردهای صنعتی سختگیرانه در آن‌ها یا ناقص است یا هنوز اجرا نمی‌شود. همین نابرابری سبب شده بخش بزرگی از بار بیماری متوجه جوامعی باشد که توان مالی و فنی مقابله با این تهدید را ندارند.

در نهایت، داده‌های گزارش سال ۲۰۲۴ State of Global Air درباره کودکان نشان می‌دهد که آلودگی هوا در میان کودکان زیر پنج سال اکنون دومین عامل اصلی مرگ‌ومیر جهانی است؛ نکته‌ای هشداردهنده که کارشناسان آن را یکی از نگران‌کننده‌ترین ابعاد بحران آلودگی می‌دانند. این یافته‌ها مجموعاً ثابت می‌کند که آلودگی هوا نه یک مشکل محلی یا موضوعی زیست‌محیطی، بلکه بحرانی جدی برای سلامت عمومی، امید به زندگی و آینده نسل‌هاست.

کدام کشورها آلوده‌ترند؟/ عددها، غلظت‌ها و مقیاس

آلودگی هوا در جهان به شکل یکسان بروز نمی‌کند و شدت آن از منطقه‌ای به منطقه دیگر متفاوت است. برای سنجش این آلودگی، میانگین سالانه غلظت ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون (PM2.5) شاخصی معتبر است، چرا که این ذرات بیشترین خطر را برای قلب، ریه و دستگاه گردش خون دارند. بر اساس گزارش جهانی کیفیت هوا ۲۰۲۳ که توسط IQAir منتشر شده، داده‌های بیش از ۳۰ هزار ایستگاه اندازه‌گیری در بیش از ۷٬۸۰۰ نقطه در ۱۳۴ کشور تحلیل شده است و تصویر روشنی از وضعیت آلودگی هوا در سطح جهان ارائه می‌دهد.

گزارش IQAir نشان می‌دهد کشورهای جنوب آسیا همچنان در صدر آلوده‌ترین مناطق جهان قرار دارند. در سال ۲۰۲۳، بنگلادش با میانگین سالانه PM2.5 برابر ۷۹.۹ میکروگرم بر متر مکعب در رتبه نخست قرار گرفت؛ رقمی که بیش از ۱۵ برابر حد ایمن توصیه‌شده توسط سازمان جهانی بهداشت است. در همان سال، پاکستان با میانگین ۷۳.۷ میکروگرم بر متر مکعب در مقام دوم قرار داشت و هند با میانگین ۵۴.۴ میکروگرم بر متر مکعب به‌عنوان کشوری با آلودگی بالا معرفی شد. این اعداد به روشنی فاصله شدید این کشورها با استاندارد ایمن جهانی (≤۵ میکروگرم بر متر مکعب) را نشان می‌دهند و تأکید می‌کنند که آلودگی هوا در این کشورها یک مشکل ساختاری و مزمن است، نه نوسانی فصلی.

دلایل این وضعیت مشخص است: بخش عمده ذرات معلق از احتراق سوخت‌های فسیلی در وسایل نقلیه و نیروگاه‌ها، گرمایش خانگی، صنایع و کارگاه‌های ساختمانی ناشی می‌شود؛ علاوه بر آن، سوزاندن بیومس و پسماند، فعالیت‌های کشاورزی، تراکم جمعیت و تمرکز صنعتی، و شرایط اقلیمی و جغرافیایی، زمینه را برای تجمع ذرات فراهم می‌کند. میلیون‌ها نفر در این مناطق سال‌ها در هوایی تنفس می‌کنند که ۱۰ تا ۱۵ برابر سطح ایمن است و این وضعیت، باری سنگین بر سلامت عمومی، امید به زندگی و کیفیت زندگی مردم وارد می‌کند.

گزارش IQAir ۲۰۲۳ تأکید کرده که از ۱۳۴ کشور بررسی‌شده، تنها هفت کشور توانسته‌اند میانگین سالانه PM2.5 را در سطح ایمن حفظ کنند. بنابراین وقتی در گزارش‌ها از «کشورهای بسیار آلوده» یاد می‌شود، منظور مناطقی است که میلیون‌ها نفر سال‌ها با آلودگی شدید دست و پنجه نرم می‌کنند؛ وضعیتی که پیامدهای جدی آن شامل مرگ زودرس، بیماری‌های قلبی و تنفسی و کاهش کیفیت زندگی است و اهمیت برنامه‌های کاهش آلودگی را دوچندان می‌کند.

چین؛ کاهش ملموس، اما چالش ماندگار

چین تا یک دهه پیش به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین منابع آلودگی هوای جهان شناخته می‌شد و بسیاری از کلان‌شهرهای این کشور در فصل سرد سال، با غلظت شدید ذرات معلق PM2.5 روبرو بودند. میانگین سالانه PM2.5 در پکن در سال ۲۰۱۳ حدود ۸۹ میکروگرم بر متر مکعب ثبت شد؛ رقمی که تقریباً ۱۸ برابر حد ایمن توصیه‌شده توسط سازمان جهانی بهداشت بود. این شرایط بحرانی، دولت چین را بر آن داشت تا از سال ۲۰۱۳ برنامه‌ای گسترده برای کاهش آلودگی هوا تحت عنوان «اقدام ملی برای کنترل آلودگی هوا» و بعدها با نام «عملیات دفاع از آسمان آبی» به اجرا بگذارد.

این برنامه شامل مجموعه‌ای از سیاست‌های سختگیرانه بود: کاهش مصرف زغال‌سنگ در مناطق شهری، تعطیلی یا انتقال واحدهای پرآلاینده، توسعه شبکه گسترده پایش کیفیت هوا، ارتقای استانداردهای آلایندگی صنایع و خودروها، و تشویق به استفاده از انرژی‌های پاک و حمل‌ونقل کم‌انتشار. گزارش‌های رسمی وزارت بوم‌شناسی و محیط‌زیست چین نشان می‌دهد که طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷، میانگین سالانه PM2.5 در ۷۴ شهر بزرگ کشور به‌طور متوسط ۲۳ درصد کاهش یافته و در برخی مناطق کلیدی مانند پکن–تیانجین–هبی، کاهش‌ها به ۳۰ تا ۴۰ درصد رسیده است. علاوه بر آن، غلظت دی‌اکسید گوگرد (SO₂) تا بیش از ۵۴ درصد و منوکسید کربن تا حدود ۲۸ درصد کاهش داشته، این دستاوردها، به گفته تحلیلگران، نقش مهمی در کاهش مرگ و میر زودرس مرتبط با آلودگی هوا و بهبود کیفیت زندگی ساکنان شهری داشته است.

با این حال، چالش‌های ساختاری همچنان پابرجا هستند. میانگین PM2.5 در سال ۲۰۱۷ هنوز حدود ۴۷ میکروگرم بر متر مکعب بود و به‌این ترتیب، بیش از ۹ برابر حد ایمن جهانی باقی مانده است. منابع انتشار هم‌چنان متنوع‌اند و از سوخت‌های فسیلی، صنایع سنگین و فولادسازی گرفته تا حمل‌ونقل جاده‌ای و گرد و غبار طبیعی ادامه دارند. ارزیابی‌ها نشان می‌دهند که بدون تداوم سیاست‌های سختگیرانه، کاهش‌های اولیه ممکن است کوتاه‌مدت باشند و وضعیت آلاینده‌ها دوباره تشدید شود.

گزارش‌های سالانه محیط‌زیست چین تأکید می‌کنند که برای دستیابی به استانداردهای ایمن جهانی، نیاز به ادامه سیاست‌های ترکیبی کاهش انتشار، افزایش انرژی پاک، مدیریت موثر صنایع و بهبود حمل‌ونقل عمومی وجود دارد. کارشناسان می‌گویند تجربه چین نشان می‌دهد کاهش چشمگیر آلودگی امکان‌پذیر است، اما حفظ آن مستلزم برنامه‌ریزی بلندمدت و هماهنگی میان دولت، صنایع و جامعه است. در واقع، چین از مرحله کاهش اضطراری آلودگی عبور کرده و اکنون در مسیر «پایداری و تثبیت» قرار دارد.

هنگ‌کنگ؛ کنترل آلودگی در تراکم بالا و محیط شهری کوچک

هنگ‌کنگ، با جمعیتی بیش از هفت میلیون نفر و تراکم شهری بسیار بالا، سال‌ها با مشکلات آلودگی هوا مواجه بود. در اوایل دهه ۲۰۱۰، میانگین سالانه PM2.5 در مناطق شهری هنگ‌کنگ حدود ۲۸ تا ۳۰ میکروگرم بر متر مکعب گزارش شده بود، رقمی که بیش از پنج برابر حد ایمن سازمان جهانی بهداشت است و سلامت میلیون‌ها شهروند را تهدید می‌کرد. مهم‌ترین منابع این ذرات شامل ترافیک سنگین شهری، کشتی‌های تجاری، نیروگاه‌های سوخت فسیلی و صنایع سبک بود، همچنین گرد و غبار ناشی از فعالیت‌های ساخت‌وساز و آلودگی وارداتی از مناطق مجاور چین باعث تشدید وضعیت می‌شد.

دولت هنگ‌کنگ از سال ۲۰۱۳ برنامه‌های جامعی برای کنترل کیفیت هوا آغاز کرد که شامل محدودیت‌های شدید خودروهای دیزلی، تشویق به استفاده از وسایل نقلیه برقی، ارتقای استانداردهای آلایندگی صنایع و پایش لحظه‌ای کیفیت هوا در بیش از ۱۵۰ نقطه شهری بود. علاوه بر این، سیاست‌های کاهش انتشار از کشتی‌ها و هماهنگی با مناطق مجاور چین برای کاهش گرد و غبار وارداتی، از اقدامات مهمی بود که در گزارش‌های Environmental Protection Department هنگ‌کنگ به آن اشاره شده است.

نتایج این اقدامات طی یک دهه گذشته ملموس بوده است. میانگین PM2.5 در سال ۲۰۲۲ به حدود ۱۸ تا ۲۰ میکروگرم بر متر مکعب کاهش یافته و تعداد روزهای با هوای ناسالم به نصف کاهش پیدا کرده است. تحلیل‌ها نشان می‌دهد که این کاهش مستقیم بر کاهش بار بیماری‌های قلبی و تنفسی تأثیر گذاشته و امید زندگی در مناطق شهری بهبود یافته است.

کارشناسان محیط‌زیست هنگ‌کنگ تأکید می‌کنند که موفقیت این کشور ناشی از ترکیب سیاست‌های سختگیرانه شهری، نظارت مستمر و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پاک و انرژی جایگزین است. با وجود این کاهش‌ها، آلودگی همچنان در روزهای خشک و زمانی که باد از مناطق صنعتی چین می‌وزد، افزایش می‌یابد و به همین دلیل ادامه پایش و هماهنگی منطقه‌ای ضروری است.

هند؛ برنامه‌های ملی و چالش‌های پایدار آلودگی هوا

هند یکی از کشورهای جهان است که آلودگی هوا در آن به یک بحران ساختاری تبدیل شده است. بر اساس گزارش IQAir ۲۰۲۳، میانگین سالانه PM2.5 در بسیاری از شهرهای هند مانند دهلی، گورگائون و کرالا بیش از ۵۴ میکروگرم بر متر مکعب است، یعنی بیش از ده برابر حد ایمن توصیه‌شده توسط سازمان جهانی بهداشت. این وضعیت باعث شده هند یکی از بالاترین بارهای بیماری و مرگ زودرس مرتبط با آلودگی هوا را در جهان داشته باشد، به‌ویژه در میان کودکان زیر پنج سال و سالمندان که بیشترین آسیب‌پذیری را دارند.

منابع اصلی آلودگی در هند ترکیبی است: احتراق سوخت‌های فسیلی در نیروگاه‌ها و وسایل نقلیه، سوزاندن بقایای کشاورزی به‌ویژه در ایالت پنجاب و هاریانا، گرد و غبار ناشی از ساخت‌وساز شهری، و استفاده گسترده از سوخت‌های زیست‌توده در مناطق روستایی برای آشپزی و گرمایش. این ترکیب، سطح ذرات معلق PM2.5 را به شکلی مزمن بالا نگه می‌دارد و شهرهای صنعتی و پرجمعیت هند را به مناطق بسیار آلوده تبدیل کرده است.

برای مقابله با این بحران، دولت هند در سال ۲۰۱۹ برنامه ملی پاکسازی هوا (National Clean Air Programme – NCAP) را راه‌اندازی کرد. این برنامه شامل اهداف کمّی کاهش آلودگی، پایش گسترده کیفیت هوا، اجرای اقدامات اضطراری در شرایط بحرانی و هماهنگی میان وزارتخانه‌ها و ایالت‌هاست. بر اساس گزارش‌های رسمی، برخی شهرهای تحت پوشش برنامه موفق شده‌اند غلظت PM10 و PM2.5 را در چند سال گذشته کاهش دهند؛ برای مثال در پایتخت، کاهش ۱۰ تا ۱۵ درصدی میانگین PM2.5 در سال‌های اولیه اجرای برنامه ثبت شده است.

با این حال، پیشرفت‌ها نابرابر است و شهرهایی مانند دهلی همچنان با غلظت‌های بسیار بالای ذرات ریز مواجه‌اند. کارشناسان محیط‌زیست و بهداشت عمومی تأکید می‌کنند که برای دستیابی به کاهش پایدار، نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر در حمل‌ونقل پاک، مدیریت انرژی، توسعه فناوری‌های نوین و مشارکت جامعه است. تجربه هند نشان می‌دهد که برنامه‌های ملی می‌توانند تأثیر ملموس داشته باشند، اما موفقیت بلندمدت مستلزم هماهنگی فرابخشی، پایش مستمر و اجرای قوانین الزام‌آور است.

ژاپن؛ مدیریت قوی در سایه جمعیت بالا

ژاپن نمونه‌ای از کشوری با جمعیت فشرده است که توانسته با سیاست‌های هوشمندانه، کیفیت هوای شهرهای خود را به نسبت قابل قبول حفظ کند. بر اساس گزارش IQAir ۲۰۲۳، میانگین سالانه PM2.5 در توکیو و اوزاکا بین ۱۰ تا ۱۵ میکروگرم بر متر مکعب قرار دارد، رقمی که هنوز بالاتر از حد ایده‌آل سازمان جهانی بهداشت است اما در مقایسه با کلان‌شهرهای جنوب و شرق آسیا، بسیار پایین‌تر محسوب می‌شود.

به گفته Ministry of the Environment Japan، موفقیت ژاپن در کنترل آلودگی به سیاست‌های جامع کاهش انتشار مربوط می‌شود؛ سیاست‌هایی که شامل استانداردهای سخت صنعتی، محدودیت تردد خودروهای پرآلاینده، ارتقای حمل‌ونقل عمومی و استفاده گسترده از انرژی‌های پاک و پاک‌کننده است. علاوه بر آن، برنامه‌های پایش کیفیت هوا در بیش از ۵۰۰ ایستگاه در سراسر کشور انجام می‌شود تا کاهش‌ها مستمر و قابل ارزیابی باشند.

گزارش‌ها نشان می‌دهد که اقدامات ژاپن تأثیر مستقیم بر کاهش مرگ زودرس و بیماری‌های مرتبط با آلودگی داشته است. به‌عنوان مثال، کاهش ذرات معلق باعث شده بار بیماری قلبی و تنفسی در توکیو طی دو دهه گذشته به طور قابل توجهی کاهش یابد. با این حال، افزایش ازن و ذرات ریز ناشی از ترافیک و صنایع هنوز نگرانی‌هایی ایجاد می‌کند و سیاست‌گذاران تاکید دارند که حفظ و ارتقای کیفیت هوا مستلزم تداوم اقدامات و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین است.

کره جنوبی؛ سیاست‌های سختگیرانه و بهبود کیفیت هوا

کره جنوبی در دهه‌های گذشته یکی از مناطق آلوده شرق آسیا بود، به ویژه سئول و مناطق صنعتی اطراف آن که به‌دلیل ترافیک سنگین، نیروگاه‌های زغال‌سنگ و صنایع پتروشیمی با ذرات معلق و ازن مواجه بودند. بر اساس گزارش‌های National Institute of Environmental Research کره جنوبی، میانگین سالانه PM2.5 در سئول در سال ۲۰۱۲ حدود ۳۵ میکروگرم بر متر مکعب بود، رقمی که بیش از هفت برابر حد ایمن توصیه‌شده WHO است.

برای مقابله با این بحران، دولت کره جنوبی از سال ۲۰۱۵ مجموعه‌ای از اقدامات جامع را به اجرا گذاشت. این اقدامات شامل محدودیت‌های ترافیکی برای خودروهای پرآلاینده، تشویق به استفاده از وسایل نقلیه برقی و حمل‌ونقل عمومی، اصلاح سوخت نیروگاه‌ها و صنایع، و توسعه شبکه پایش گسترده کیفیت هوا بود. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که این اقدامات تا سال ۲۰۲۲ باعث کاهش میانگین سالانه PM2.5 در سئول به ۲۵ میکروگرم بر متر مکعب شد؛ یعنی حدود ۳۰ درصد کاهش طی یک دهه.

گزارش‌ها نشان می‌دهند که کاهش ذرات معلق منجر به کاهش قابل توجه مرگ‌های زودرس مرتبط با آلودگی هوا و بهبود کیفیت زندگی در مناطق شهری شده، کارشناسان کره جنوبی تأکید می‌کنند که موفقیت این کشور نتیجه اجرای مداوم سیاست‌ها، پایش دقیق و ترکیب اقدامات شهری و ملی بوده است، و نشان می‌دهد کاهش آلودگی حتی در مناطق پرجمعیت قابل دستیابی است.

مکزیک؛ برنامه‌های شهری برای کلان‌شهرها

مکزیک سیتی، پایتخت مکزیک، دهه‌ها با آلودگی شدید هوا دست‌وپنجه نرم می‌کرد. میانگین PM2.5 در سال ۲۰۱۰ حدود ۴۰ میکروگرم بر متر مکعب گزارش شده بود و وضعیت به حدی وخیم بود که بسیاری از روزها شاخص کیفیت هوا در وضعیت «بسیار ناسالم» قرار می‌گرفت.

برای مقابله با این مشکل، دولت مکزیک در سال ۲۰۱۱ برنامه «Hoy No Circula» (روز بدون خودرو) را گسترش داد و محدودیت تردد خودروها بر اساس شماره پلاک را اعمال کرد. علاوه بر آن، توسعه حمل‌ونقل عمومی، جایگزینی وسایل نقلیه فرسوده با استانداردهای جدید، و کنترل انتشار صنایع در محدوده شهری به اجرا درآمد. بر اساس گزارش‌های Secretaría del Medio Ambiente، این اقدامات تا سال ۲۰۱۸ میانگین PM2.5 را به ۲۷ میکروگرم بر متر مکعب کاهش داد و تعداد روزهای با هوای ناسالم به نصف کاهش یافت.

گزارش‌های رسمی همچنین نشان دادند که بار بیماری‌های مرتبط با آلودگی، به ویژه آسم و بیماری‌های قلبی، کاهش یافته است.

ایتالیا؛ کاهش آلودگی با اقدامات شهری و صنعتی

ایتالیا، به‌ویژه مناطق شمالی مانند میلان و لومباردی، سال‌ها با آلودگی شدید ناشی از صنایع، ترافیک و فعالیت‌های کشاورزی مواجه بود. گزارش Agenzia Europea per l’Ambiente نشان می‌دهد که میانگین PM2.5 در میلان در سال ۲۰۱۳ حدود ۲۹ میکروگرم بر متر مکعب بوده است.

برای مقابله، دولت ایتالیا و شهرداری میلان اقدامات متعددی را اجرا کردند: محدودیت تردد خودروهای دیزلی، توسعه حمل‌ونقل عمومی و دوچرخه‌سواری شهری، پایش صنعتی و اعمال محدودیت‌های زمانی برای فعالیت‌های صنعتی پرآلاینده. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که میانگین PM2.5 در سال ۲۰۲۲ به حدود ۱۸ میکروگرم بر متر مکعب کاهش یافته است؛ کاهش تقریباً ۴۰ درصدی طی یک دهه، که باعث کاهش بیماری‌های قلبی و تنفسی مرتبط با آلودگی شده است.

کارشناسان محیط‌زیست ایتالیا تأکید می‌کنند که کلید موفقیت، برنامه‌های ترکیبی شهری و ملی، نظارت مستمر و اجرای قانون بوده است و این تجربه می‌تواند الگوی عملی برای سایر مناطق پرجمعیت اروپا باشد.

تایوان؛ کاهش آلودگی از طریق سیاست‌های جامع شهری و صنعتی

تایپه، پایتخت تایوان، در دهه‌های گذشته با آلودگی شدید ناشی از ترافیک، صنایع و نیروگاه‌های سوخت فسیلی مواجه بود. میانگین سالانه PM2.5 در تایپه در سال ۲۰۱۰ حدود ۳۵ میکروگرم بر متر مکعب گزارش شده بود، رقمی که بیش از هفت برابر حد ایمن توصیه‌شده سازمان جهانی بهداشت بود.

برای مقابله با این وضعیت، دولت تایوان از سال ۲۰۱۲ مجموعه‌ای از سیاست‌های جامع کاهش آلودگی هوا را به اجرا گذاشت. این اقدامات شامل محدودیت‌های ترافیکی برای خودروهای فرسوده، جایگزینی وسایل نقلیه عمومی با خودروهای کم‌انتشار و برقی، بهینه‌سازی فرآیندهای صنعتی و اعمال محدودیت‌های انتشار در کارخانه‌ها بود. بر اساس گزارش‌های Environmental Protection Administration تایوان، این اقدامات باعث شد میانگین PM2.5 در تایپه طی سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۲ به حدود ۲۳ میکروگرم بر متر مکعب کاهش یابد؛ کاهش تقریبی ۳۴ درصدی که تأثیر مستقیمی بر کاهش بار بیماری‌های قلبی و تنفسی داشته است.

کارشناسان محیط‌زیست تایوان تأکید می‌کنند که کلید موفقیت، ترکیب سیاست‌های ملی و برنامه‌های شهری همراه با پایش مستمر و شفافیت داده‌ها بوده است. علاوه بر این، آموزش عمومی و اطلاع‌رسانی درباره کیفیت هوا و استفاده از فیلترهای خانگی نیز نقش مهمی در کاهش خطرات سلامت ایفا کرده است.

سنگاپور؛ کنترل سختگیرانه و پایش مداوم

سنگاپور با تراکم جمعیتی بالا و صنعتی نسبتاً محدود، نمونه‌ای از مدیریت موفق آلودگی هوا است. با وجود نزدیکی به مناطق پرآلودگی اندونزی و مالزی که گاهی گرد و غبار ناشی از سوزاندن جنگل‌ها را به همراه دارد، میانگین سالانه PM2.5 در این کشور از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۲ در حدود ۱۰ میکروگرم بر متر مکعب باقی مانده است.

دولت سنگاپور با اجرای سیاست‌های سختگیرانه، از جمله محدودیت‌های انتشار صنعتی، ترویج وسایل نقلیه برقی و عمومی، و پایش آنلاین کیفیت هوا در بیش از ۳۰ نقطه شهری، توانسته وضعیت کنترل‌شده‌ای ایجاد کند. گزارش‌های رسمی Ministry of Sustainability and the Environment نشان می‌دهد که این اقدامات باعث کاهش مرگ و میر مرتبط با آلودگی هوا و بهبود کیفیت زندگی ساکنان شهری شده است.

تجربه سنگاپور همچنین نشان می‌دهد که حتی در شرایطی که منابع خارجی آلودگی وجود دارد، با هماهنگی سیاست‌های ملی و پایش مداوم، می‌توان بار سلامت ناشی از آلودگی را به حداقل رساند.

جنوب شرقی آسیا؛ پیشرفت‌های متنوع در کنترل آلودگی

برخی کشورها در جنوب شرقی آسیا مانند تایلند و مالزی نیز برنامه‌های موثری برای کاهش آلودگی در کلان‌شهرهای خود اجرا کرده‌اند. برای مثال، بانکوک طی سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۲ توانست با اجرای محدودیت‌های ترافیکی، توسعه حمل‌ونقل عمومی و پایش صنعتی، میانگین PM2.5 را از ۳۳ به حدود ۲۴ میکروگرم بر متر مکعب کاهش دهد. در مالزی نیز کوالالامپور با سیاست‌های مشابه کاهش ۳۰ درصدی غلظت ذرات معلق را تجربه کرده است.

گزارش‌های محیط‌زیست منطقه‌ای تأکید می‌کنند که موفقیت این کشورها ناشی از ترکیب سیاست‌های ملی، اقدامات شهری و مشارکت جامعه است و نشان می‌دهد حتی در کشورهای در حال توسعه، کاهش ملموس آلودگی هوا ممکن است، مشروط بر برنامه‌ریزی دقیق، پایش مستمر و اعمال سیاست‌های الزام‌آور.

اروپا؛ پاک‌ترین قاره یا چالش‌های پنهان؟

در اروپا، کیفیت هوا به طور متوسط بسیار بالاتر از جهان جنوب آسیا و شرق آسیا است، اما این به معنی نبود مشکلات نیست. بر اساس گزارش جهانی IQAir ۲۰۲۳، بسیاری از کشورهای اروپای شمالی و مرکزی، میانگین سالانه PM2.5 خود را در سطح ایمن یا نزدیک به آن حفظ کرده‌اند. برای مثال، سوئد و فنلاند میانگین PM2.5 کمتر از ۶ میکروگرم بر متر مکعب دارند و به گفته WHO، این رقم تقریباً معادل سطح توصیه‌شده جهانی است. بلژیک و آلمان نیز با میانگین‌های حدود ۱۰ تا ۱۲ میکروگرم بر متر مکعب در رده کشورهای با آلودگی نسبی پایین قرار دارند، گرچه بعضی مناطق شهری، به ویژه اطراف بزرگراه‌ها و مراکز صنعتی، هنوز دچار افزایش ذرات می‌شوند.

گزارش‌های European Environment Agency (EEA) نشان می‌دهد که عمده منابع آلودگی در اروپا شامل ترافیک شهری، صنایع انرژی، نیروگاه‌های سوخت فسیلی و برخی فعالیت‌های کشاورزی است. با این حال، سیاست‌های بلندمدت اتحادیه اروپا برای کاهش انتشار، از جمله اجرای استانداردهای سخت خودرو و موتور، گسترش حمل‌ونقل عمومی، جایگزینی سوخت‌های فسیلی با انرژی‌های پاک و مدیریت دقیق صنعتی، موجب شده میانگین PM2.5 در بیشتر کشورهای اروپای غربی و شمالی طی دو دهه اخیر به‌طور پیوسته کاهش یابد.

با وجود این کاهش‌ها، EEA هشدار می‌دهد که آلودگی حتی در اروپا هزینه‌های سلامت قابل توجهی ایجاد می‌کند. سالانه ده‌ها هزار مرگ زودرس به علت ذرات معلق و ازن ثبت می‌شود و بیماری‌های قلبی، ریوی و متابولیک مرتبط با آلودگی هنوز یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های بهداشتی در قاره است.

بحران جهانی آلودگی هوا و درس‌هایی از کشورها

آلودگی هوا دیگر تنها یک مسئله محلی یا زیبایی‌شناختی نیست؛ این پدیده، بحران سلامت جهانی است که میلیون‌ها مرگ زودرس و بار سنگین بیماری‌های قلبی، ریوی و متابولیک را رقم می‌زند. همانطور که گفته شد، گزارش‌های بین‌المللی، از جمله State of Global Air ۲۰۲۵ و IQAir ۲۰۲۳، نشان می‌دهند که تنها در سال ۲۰۲۳، حدود ۷٫۹ میلیون نفر در جهان بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند و تقریباً ۹۰ درصد این مرگ‌ها در کشورهای کم‌ و متوسط‌درآمد رخ داده است. اعداد و ارقام PM2.5 در کشورهای جنوب آسیا، از جمله بنگلادش (۷۹٫۹ میکروگرم بر متر مکعب) و پاکستان (۷۳٫۷ میکروگرم بر متر مکعب)، فاصله فاحشی با حد ایمن سازمان جهانی بهداشت (۵ میکروگرم بر متر مکعب) نشان می‌دهند و بار بیماری در این مناطق به‌شدت بالاست.

با وجود این، نمونه کشورهایی مانند چین، هند، کره جنوبی، تایوان، سنگاپور، مکزیک و ایتالیا نشان می‌دهد که کاهش ملموس آلودگی هوا ممکن است، حتی در مناطقی که پیش از این سطح PM2.5 بسیار بالا بوده است. چین با برنامه‌های «عملیات دفاع از آسمان آبی» توانست میانگین PM2.5 در شهرهای کلیدی خود را حدود ۲۳ درصد کاهش دهد و هند با برنامه NCAP تلاش می‌کند کاهش مشابهی در شهرهای پرجمعیت داشته باشد. اقدامات کره جنوبی، تایوان و سنگاپور نیز نشان می‌دهد که ترکیب سیاست‌های ملی، اقدامات شهری، محدودیت‌های ترافیکی، پایش مستمر و سرمایه‌گذاری در انرژی پاک می‌تواند بار بیماری و مرگ مرتبط با آلودگی هوا را به شکل ملموس کاهش دهد.

در اروپا، کشورهایی مانند سوئد، فنلاند و بلژیک با میانگین PM2.5 کمتر از ۱۰ تا ۱۲ میکروگرم بر متر مکعب نمونه موفقی از مدیریت پایدار کیفیت هوا هستند و حتی در کشورهای با تراکم صنعتی مانند ایتالیا، کاهش ۳۰ تا ۴۰ درصدی ذرات معلق نشان می‌دهد که برنامه‌های ترکیبی شهری و ملی تأثیرگذارند.

درس مهم این است که کاهش آلودگی هوا، نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت، هماهنگی میان دولت، صنایع و جامعه، پایش مستمر و سیاست‌های الزام‌آور است. کشورهایی که توانسته‌اند موفق شوند، نمونه‌ای از این واقعیت هستند که پیشگیری و کنترل آلودگی تنها با اقدامات کوتاه‌مدت ممکن نیست و نیازمند استراتژی‌های پایدار و متمرکز بر سلامت عمومی است. در نهایت، گزارش‌ها نشان می‌دهند که هر کشوری با اتخاذ سیاست‌های مناسب و تداوم آن‌ها، می‌تواند نه‌تنها کیفیت هوا را بهبود بخشد، بلکه بار بیماری‌ها و مرگ زودرس را کاهش دهد و امید زندگی شهروندان خود را افزایش دهد.

انتهای پیام/