پایگاه خبری حیات – شهین مردانی؛ تفکیک جنسیتی در فضاهای عمومی و اشتراکی پدیده‌ای جهانی است که بنا به فرهنگ، ساختار اجتماعی، سیاست‌گذاری و پیشینه‌ تاریخی شکل‌های گوناگونی به خود گرفته است. این مدل از سازمان‌دهی فضا، طیف گسترده‌ای از کشورها را دربرمی‌گیرد؛ از آسیا و خاورمیانه گرفته تا اروپا، آمریکا، آفریقا و اقیانوسیه. هرچند دلایل کشورها برای اتخاذ چنین سیاست‌هایی متفاوت است، اما وجه مشترک بسیاری از این مدل‌ها، مدیریت محیط‌های شلوغ، تعریف چارچوب‌های فرهنگی یا پاسخ به کارزارها و مطالبه‌های اجتماعی است.

در سال‌های اخیر، بحث تفکیک جنسیتی در برخی کشورهای اروپایی از جمله فرانسه بار دیگر در مرکز توجه قرار گرفته؛ انتشار یک کارزار مردمی که خواستار اختصاص واگن‌های ویژه برای بانوان و کودکان در متروی فرانسه شده، نمونه‌ای جدید از برجسته شدن این موضوع در فضای سیاسی و رسانه‌ای اروپا است. این کارزار با اشاره به تجربه‌ برخی کشورها، از مسئولان خواسته است اجرای الگوهای مشابه را بررسی کنند. از آنجا که این درخواست در ادامه‌ گفت‌وگوهای گسترده اجتماعی شکل گرفته، به بخشی از مباحث جاری درباره مدیریت فضاهای شهری تبدیل شده است.

این گزارش با جمع کردن نمونه‌های مختلف از کشورهای جهان و بررسی روندها، تصویری روشن و یکپارچه از جایگاه تفکیک جنسیتی در فضاهای مختلف ارائه می‌کند و اتفاقات اخیر فرانسه را هم در چارچوبی گسترده‌تر توضیح می‌دهد.

۱. آسیا؛ گسترده‌ترین و متنوع‌ترین شکل‌های تفکیک جنسیتی

ژاپن/ واکنش به آزار و واگن بانوان

ژاپن یکی از شناخته‌شده‌ترین نمونه‌های تفکیک جنسیتی در آسیا است. این سیاست در حمل‌ونقل شهری، خوابگاه‌های دانشجویی، حمام‌های سنتی، سالن‌های ورزشی و مراکز رفاهی اجرا می‌شود و ترکیبی از دلایل فرهنگی و واکنش به مسائل امنیتی دارد. در توکیو و اوزاکا، افزایش آزار و اذیت جنسی در قطارها، معروف به «چیکان»، باعث شد واگن‌های ویژه بانوان در ساعات پرترافیک ایجاد شود. طبق نظرسنجی شهرداری توکیو در سال ۲۰۲۴، حدود ۵۶ درصد از زنان و ۱۵ درصد از مردان گفته‌اند که در قطار یا ایستگاه مورد مزاحمت قرار گرفته‌اند. این آمار بالا، فشار اجتماعی و رسانه‌ای گسترده‌ای برای اقدام فوری ایجاد کرد.

شرکت‌های ریلی پس از این فشارها، واگن‌های ویژه بانوان را در ساعات صبحگاهی و عصرگاهی راه‌اندازی کردند. گزارش‌ها نشان داد که شکایات ثبت‌شده در این واگن‌ها تا یک‌سوم کاهش یافته است، اگرچه تنها ۳۴ درصد از زنان به‌طور منظم از واگن‌های اختصاصی استفاده می‌کنند. علاوه بر این، گروه‌های محلی زنان و سازمان‌های مدنی نیز کمپین‌هایی برای افزایش آگاهی درباره آزار جنسی در حمل‌ونقل شهری و ضرورت گسترش فضاهای امن زنان راه‌اندازی کردند. این کمپین‌ها شامل پخش اطلاعیه، نظرسنجی عمومی و تماس با مدیریت شهری برای بهبود امنیت زنان بوده است.

ژاپن در کنار واکنش به بحران امنیتی، پیشینه فرهنگی غنی دارد که تمایز میان حریم‌های فردی و مشترک را تقویت می‌کند. حمام‌های سنتی تفکیک‌شده و فضاهای اقامتی دانشگاه‌ها نشان می‌دهند که بسیاری از این الگوها ریشه در رسوم و سبک زندگی دارند، نه صرفاً تصمیمات مدیریتی مقطعی. به این ترتیب، تفکیک جنسیتی در ژاپن ترکیبی از نیاز امنیتی، فشار اجتماعی و هنجارهای فرهنگی است و باعث شده مدل اجرایی آن نسبتاً پایدار و مستمر باقی بماند.

کره جنوبی/ تفکیک در خوابگاه‌ها و حمل‌ونقل شهری

کره جنوبی فضاهای تفکیکی متنوعی دارد؛ از واگن ویژه بانوان در مترو گرفته تا خوابگاه‌های جداگانه دانشگاهی، سالن‌های مطالعه، حمام‌های عمومی و مجتمع‌های اداری. در دانشگاه‌های سئول، دانشجویان دختر و پسر در خوابگاه‌های کاملاً جدا اسکان داده می‌شوند و هر بخش مقررات خاص خود را دارد، که این تصمیم‌ها عمدتاً نتیجه نگرانی‌های امنیتی و مطالعات مدیریت شهری است.

افزایش گزارش‌ها از آزار و مزاحمت در فضاهای عمومی، به ویژه مترو، یکی از دلایل اصلی اجرای این سیاست‌ها بوده است. طبق نظرسنجی وزارت امور زنان کره جنوبی در سال ۲۰۲۲، حدود ۴۳ درصد زنان تجربه آزار جنسی یا مزاحمت در قطارها و ایستگاه‌ها را گزارش داده‌اند و بیش از ۶۵ درصد از این افراد اعلام کرده‌اند که چنین حوادثی در ساعات اوج رفت‌وآمد رخ داده است. در پاسخ، شهرداری‌ها واگن‌های ویژه بانوان را در ساعت‌های پرتردد ایجاد کردند و بررسی‌ها نشان داده است که این اقدام شکایات آزار را تا ۳۰ درصد کاهش داده است.

حدود یک‌سوم زنان به‌طور منظم از واگن‌های تفکیک‌شده استفاده می‌کنند و برخی فعالان دانشگاهی و زنان محلی خواستار گسترش این فضاها در سایر خطوط مترو و اماکن عمومی هستند. اگرچه کمپین‌های سراسری مردمی برای تفکیک جنسیتی شکل نگرفته، تلاش‌های محلی و مطالعات شهری نشان می‌دهد که این سیاست‌ها بیش از هر چیز ناشی از ضرورت امنیتی و اقدامات مدیریت شهری هستند، نه فشار اجتماعی گسترده.

هند / تفکیک گسترده در حمل‌ونقل و فضاهای مذهبی

در هند، تفکیک جنسیتی در بخش‌های آموزشی، مذهبی، خدماتی و حمل‌ونقل عمومی بسیار رایج است. دانشگاه‌ها و کالج‌ها برج‌های خوابگاهی جداگانه دارند و ورود و خروج دانشجویان مطابق مقررات خاص کنترل می‌شود. در حمل‌ونقل عمومی، برخی قطارها و اتوبوس‌ها دارای واگن یا بخش ویژه بانوان هستند. این سیاست‌ها عمدتاً واکنشی به افزایش گزارش‌ها از آزار و تعرض در فضاهای شلوغ شهری است. بر اساس آمار رسمی پلیس هند در سال ۲۰۲۳، بیش از ۳۲ هزار پرونده آزار و تعرض جنسی در ایستگاه‌ها و قطارهای شهری ثبت شده که اکثر قربانیان زنان هستند. در پاسخ به این بحران، خطوط مترو و قطارهای شهری مانند دهلی و بمبئی بخش‌های «Ladies Special» را ایجاد کردند تا زنان در ساعات پرترافیک بتوانند با امنیت بیشتری سفر کنند.

کارزارها و جنبش‌های محلی زنان نیز نقش مهمی در فشار به مدیریت شهری داشتند. در دهلی، پس از کمپین «Safe Metro for Women»، مقامات اقدام به نصب واگن‌های ویژه بانوان و افزایش نگهبانی در ایستگاه‌ها کردند. این اقدامات باعث شد شکایات ثبت‌شده در واگن‌های مخصوص تا ۲۵ درصد کاهش یابد و امنیت زنان نسبی افزایش پیدا کند.

در مناطق شهری هند، این سیاست‌ها با تأکید بر امنیت و رفاه زنان اجرا می‌شوند، اما در مناطق روستایی و سنتی، مدل‌های تاریخی و ریشه‌دار تفکیک جنسیتی همچنان پابرجا هستند. ترکیب فرهنگ، مذهب و نگرانی‌های امنیتی باعث شده هند طیف گسترده‌ای از مدل‌های تفکیک جنسیتی داشته باشد، از واگن‌های اختصاصی و خوابگاه‌های جداگانه گرفته تا بخش‌های مذهبی و آموزشی تفکیک‌شده.

مالزی و اندونزی/ تفکیک بر اساس هویت فرهنگی و مذهبی

در مالزی و اندونزی، تفکیک جنسیتی در مدارس دینی، دانشگاه‌های مذهبی، حمام‌های عمومی، سالن‌های ورزشی و ایستگاه‌های خاص حمل‌ونقل شهری دیده می‌شود. قطارهای شهری جاکارتا و کوالالامپور واگن‌های ویژه بانوان دارند و برخی نهادهای خدماتی باجه‌های زنانه ارائه می‌کنند. این تصمیم‌ها پس از تجربه اختلاط و بروز مشکلات امنیتی و اجتماعی اتخاذ شده است و ریشه در هویت جمعی و فرهنگ اسلامی این کشورها دارد.

در آسیا، تجربه کشورها نشان می‌دهد که تفکیک جنسیتی معمولاً واکنشی به تجربه واقعی آزار، مزاحمت یا خطرات امنیتی است. در ژاپن، کره جنوبی و هند، گزارش‌های آزار و تهدیدهای امنیتی، راه را برای ایجاد واگن بانوان و فضاهای تفکیک‌شده باز کرده، در مالزی و اندونزی، عوامل فرهنگی و مذهبی نیز نقش تعیین‌کننده دارند. این تجربیات نشان می‌دهند که تفکیک جنسیتی همواره ترکیبی از نیاز امنیتی و سازوکار فرهنگی است و هر کشور با توجه به تجربه‌های خود مدل مخصوص به خود را اجرا کرده است.

۲. خاورمیانه؛ گستردگی و رسمیت یافتن تفکیک در ساختارهای اجتماعی

تفکیک جنسیتی در بسیاری از کشورهای خاورمیانه نه تنها ریشه‌دار است، بلکه در برخی موارد در متن قوانین، آیین‌نامه‌های شهری و مقررات فضاهای عمومی ثبت شده و به‌عنوان بخشی ثابت از سازمان اجتماعی عمل می‌کند. این منطقه، چه در حوزه آموزشی، چه در فعالیت‌های ورزشی و چه در نحوه ارائه خدمات عمومی، یکی از گسترده‌ترین انواع تفکیک ساختاری را در جهان دارد.

عربستان سعودی/ بین تفکیک ساختاری، تحول و محدودیت‌ها

عربستان سعودی یکی از نمونه‌های بارز تفکیک جنسیتی ساختاری است. از دهه ۱۹۶۰، مدارس کشور به‌طور کامل بر اساس جنسیت اداره می‌شوند و طبق آمار وزارت آموزش، بیش از ۹۰ درصد مدارس متوسطه و دبیرستان‌ها تفکیکی هستند. در دانشگاه‌ها نیز، اگرچه برخی رشته‌ها به‌تدریج مشترک شده‌اند، بیش از ۷۰ درصد پردیس‌ها همچنان دارای فضاهای جداگانه برای زنان بوده و کلاس‌ها یا ساختمان‌های مستقل ارائه می‌کنند.

در خدمات عمومی، سالن‌های غذاخوری، مراکز فرهنگی، برخی رستوران‌ها و فضاهای ورزشی به‌صورت مجزا مدیریت می‌شوند. براساس داده‌های «مرکز آمار سعودی» در سال ۲۰۱۹، بیش از ۶۵ درصد فضاهای ورزشی ثبت‌شده در کشور دارای سالن‌ها یا زمان‌بندی‌های تفکیکی بودند. در مساجد نیز بخش زنان به‌صورت معماری مستقل طراحی شده و شهرداری‌ها ساخت فضای جداگانه را الزامی می‌دانند.

امارات متحده عربی/ ترکیب مدرن‌سازی و تفکیک رسمی

امارات متحده عربی نمونه‌ای متفاوت است؛ کشوری که هم فضاهای مدرن و مختلط دارد و هم تفکیک جنسیتی در برخی عرصه‌ها به دلایل فرهنگی، اجتماعی و امنیتی حفظ شده است. در دانشگاه‌های بزرگ مانند «دانشگاه امارات» و «زاید یونیورسیتی»، بیش از ۶۰ درصد پردیس‌ها تفکیک‌شده و خوابگاه‌های دانشجویی معمولاً برای زنان و مردان جدا هستند. کلاس‌های مشترک عمدتاً در مقاطع تحصیلات تکمیلی یا دوره‌های بین‌المللی برگزار می‌شوند.

در حمل‌ونقل عمومی، واگن‌های «Women & Children» و کلاس ویژه «Gold Class» در متروی دبی از سال ۲۰۰۹ فعال هستند. گزارش ۲۰۲۳ سازمان راه و ترابری دبی نشان می‌دهد روزانه بیش از ۲۵۰ هزار نفر از واگن‌های ویژه زنان استفاده می‌کنند و این واگن‌ها در ایستگاه‌های پرتردد تا ۳۰ درصد ظرفیت ناوگان را به خود اختصاص می‌دهند. در حوزه ورزش و تفریحات نیز بیش از ۸۰ درصد باشگاه‌های ثبت‌شده سانس‌های تفکیک‌شده برای زنان دارند. مراکز مذهبی، به‌ویژه مساجد، نیز معماری جداگانه برای بخش مردان و زنان دارند و رعایت این تفکیک طبق مقررات وزارت امور اسلامی الزامی است.

۳. اروپا؛ نمونه‌های پراکنده اما رو به افزایش بحث‌ها

فرانسه/ بازگشت بحث تفکیک به فضای شهری

فرانسه کشوری است که سیاست‌های رسمی آن بر فضاهای مختلط تأکید دارد، اما در سال‌های اخیر موضوع تفکیک جنسیتی دوباره در حمل‌ونقل شهری و رسانه‌ها مطرح شده است. دلیل اصلی این بازگشت، افزایش گزارش‌های آزار و مزاحمت جنسی در مترو و قطارهای شهری بود. طبق گزارش INRS و شهرداری پاریس، ۲۰۲۲، حدود ۴۳ درصد از زنان مسافر مترو اعلام کردند که در سال گذشته حداقل یک بار مورد آزار کلامی یا فیزیکی قرار گرفته‌اند. این آمار بالا فشار اجتماعی و رسانه‌ای قابل توجهی ایجاد کرد.

در واکنش به این شرایط، یک کارزار مردمی آنلاین با عنوان «واگن‌های امن برای زنان و کودکان» شکل گرفت و بیش از ۳۰ هزار امضا جمع‌آوری کرد. طراحان این کارزار با استناد به تجارب ژاپن، کره جنوبی و هند، پیشنهاد کردند برخی واگن‌های مترو به صورت اختیاری و تک‌جنسیتی اختصاص یابند تا زنان و کودکان احساس امنیت بیشتری کنند. هرچند این کارزار به قانون رسمی تبدیل نشد، اما باعث شد موضوع در سطح رسانه‌ای و کارشناسی بررسی شود و در برخی ایستگاه‌ها آزمایش‌های کوتاه‌مدت اجرا شود.

فرانسه پیش از این نیز نمونه‌هایی از تفکیک در خوابگاه‌های دانشگاهی، سالن‌های ورزشی و حمام‌های عمومی داشت. همچنین، در جوامع مهاجر، برخی اماکن مذهبی یا فرهنگی الگوی تفکیکی را رعایت می‌کنند که گرچه رسمی نیست، اما در عمل اجرا می‌شود. این تجربه‌ها نشان می‌دهد که حتی در کشورهای با سیاست‌های مختلط، نگرانی‌های امنیتی و فشارهای اجتماعی می‌توانند بحث تفکیک جنسیتی را دوباره مطرح کنند.

آلمان/ محدود و خدماتی

در آلمان، تفکیک جنسیتی گسترده نیست، اما نمونه‌های محدودی از آن در فضاهای عمومی و خدماتی دیده می‌شود. برخی ایالت‌ها کوپه‌های مخصوص بانوان در قطارهای شبانه ارائه کرده‌اند و در استخرهای عمومی ساعات یا سالن‌های اختصاصی برای زنان در نظر گرفته می‌شود. همچنین خوابگاه‌های دانشگاهی معمولاً به‌صورت تفکیکی اداره می‌شوند.

دلایل این جداسازی‌ها عمدتاً نگرانی برای امنیت و حفظ حریم خصوصی زنان است. طبق گزارش سازمان حقوق زنان اتحادیه اروپا (FRA) در سال ۲۰۲۱، حدود ۳۰ درصد از زنان در حمل‌ونقل عمومی آزار یا مزاحمت جنسی را تجربه کرده‌اند. این آمار نشان می‌دهد که حتی در کشوری با سیاست‌های عمومی مختلط، فشار برای ایجاد فضاهای امن و تفکیک‌شده برای زنان وجود دارد.

با این حال، کوپه‌های بانوان و ساعت‌های اختصاصی در استخرها بیشتر به‌عنوان اقدام خدماتی و محافظتی اجرا می‌شوند و هنوز هیچ سیاست ملی یا کارزار مردمی گسترده‌ای برای تفکیک عمومی وجود ندارد. این مدل محدود اما واقع‌بینانه، نمونه‌ای از نحوه واکنش دولت و جامعه به تهدیدهای امنیتی زنان است.

انگلیس/ تجربه طرح‌ها و مقاومت اجتماعی

در انگلیس، تفکیک رسمی در فضاهای عمومی رایج نیست، اما برخی سالن‌های ورزشی، استخرها، خوابگاه‌های دانشگاهی و مراکز فرهنگی چنین الگویی دارند. در سال‌های گذشته چندین بار طرح واگن ویژه بانوان مطرح شد، به ویژه در لندن، پس از گزارش افزایش آزار در قطارهای زیرزمینی (طبق داده‌های Transport for London، ۲۰۲۲، بیش از 37 درصد زنان در سال قبل مورد مزاحمت قرار گرفتند)، اما این طرح‌ها به مرحله اجرا نرسید.

آمریکا/ تفکیک انتخابی و غیر دولتی در فضاهای آموزشی و ورزشی

در ایالات متحده، تفکیک جنسیتی در سطح سیاست ملی وجود ندارد و بیشتر توسط موسسات آموزشی، ورزشی و فرهنگی اعمال می‌شود. مدارس خصوصی تک‌جنسیتی، خوابگاه‌های دانشگاهی با طبقات یا ساختمان‌های جداگانه، و سالن‌های ورزشی و استخرها نمونه‌های بارز این الگو هستند. لیگ‌ها و تیم‌های ورزشی دانشگاهی نیز معمولاً بر اساس جنسیت سازماندهی می‌شوند.

دلایل این تفکیک عمدتاً سازمانی، مربوط به مدیریت بهتر، رعایت حریم خصوصی و افزایش امنیت دانشجویان عنوان شده است. طبق گزارش National Sexual Violence Resource Center، ۲۰۲۲، حدود ۲۵ درصد از زنان دانشجو در آمریکا تجربه آزار یا مزاحمت جنسی در محیط دانشگاهی خود داشته‌اند؛ این آمار بالا باعث شد برخی دانشگاه‌ها و باشگاه‌ها برنامه‌هایی مانند ساعات ویژه بانوان یا فضاهای تفکیک‌شده را اجرایی کنند.

تفکیک در آمریکا عمدتاً اختیاری است و موسسات می‌توانند سیاست‌های خود را بر اساس نیاز و خواست دانشجویان تنظیم کنند، نه به دستور دولت فدرال. این رویکرد ترکیبی از حفظ امنیت و آزادی انتخاب دانشجویان با رعایت حقوق فردی ایجاد کرده است.

جنوب آسیا و شرق آفریقا/ ساختارهای سنتی و نهادینه

پاکستان، بنگلادش و سریلانکا

در پاکستان، بنگلادش و سریلانکا، تفکیک جنسیتی جزئی ثابت از ساختار آموزشی و خدماتی است. مدارس و دانشگاه‌ها معمولاً ساختمان‌ها یا کلاس‌های جداگانه برای دختران و پسران دارند. خوابگاه‌ها و بخش‌های اداری نیز اغلب تفکیکی هستند. در حمل‌ونقل شهری، برخی اتوبوس‌ها و واگن‌های قطار دارای بخش ویژه بانوان‌اند، به ویژه پس از گزارش‌های متعدد از آزار و مزاحمت جنسی. در کراچی و داکا، خطوط «Ladies Bus» برای زنان ایجاد شد که طبق بررسی‌ها، میزان شکایت از مزاحمت را تا ۳۰درصد کاهش داده است.

۶. فضاهای اشتراکی فراتر از حمل‌ونقل؛ دانشگاه‌ها، محیط‌های کاری، مجموعه‌های ورزشی و اماکن فرهنگی

تفکیک جنسیتی در فضاهای اشتراکی تنها به حمل‌ونقل عمومی محدود نیست و در بسیاری از کشورهای جهان، ساختارهای اقامتی، کاری، ورزشی و فرهنگی نیز بر اساس مدل‌های جداگانه طراحی می‌شوند. این الگوها ریشه‌های فرهنگی، تاریخی و گاهی مدیریتی دارند و به همین دلیل در گستره‌ای وسیع از اروپا و آمریکا تا آسیا و خاورمیانه مشاهده می‌شوند. نمونه‌های زیر، تصویری مستندتر از ابعاد این پدیده ارائه می‌کنند.

دانشگاه‌ها

خوابگاه‌های دانشجویی در بسیاری از کشورهای جهان به‌صورت تفکیک‌شده عمل می‌کنند. این ساختار نه‌تنها در کشورهایی با سنت‌های فرهنگی خاص، بلکه در جوامع مدرن غربی نیز رایج است.
طبق آمار «انجمن ملی مسکن دانشگاهی» در آمریکا (ACUHO-I)، بیش از ۷۴ درصد خوابگاه‌های دانشگاه‌های ایالات متحده در قالب اتاق‌ها یا طبقات تک‌جنسیتی طراحی شده‌اند. بسیاری از دانشگاه‌ها از اواسط قرن بیستم تاکنون این مدل را حفظ کرده‌اند و آن را بخشی از استانداردهای اقامتی می‌دانند.

در اروپا نیز، دانشگاه‌های آلمان، انگلیس، فرانسه، لهستان و اسکاندیناوی گزینه‌های گسترده خوابگاه‌های تفکیکی ارائه می‌کنند. برای نمونه، سیستم اقامت دانشجویی انگلیس در گزارش سال ۲۰۲۳ خود اعلام کرد که حدود ۶۰ درصد کالج‌ها و خوابگاه‌های دانشگاهی گزینه‌های تفکیک‌شده را در کنار اقامتگاه‌های مختلط ارائه می‌کنند. این مدل عمدتاً بر پایه «انتخاب» طراحی شده،اما نشان می‌دهد که تفکیک جنسیتی در اروپا نیز یک ساختار پایدار است.

در آسیا، این الگو گسترده‌تر است. دانشگاه‌های ژاپن، کره جنوبی، هند، چین، مالزی و اندونزی در اغلب موارد خوابگاه‌ها را به‌صورت کاملاً جداگانه مدیریت می‌کنند. برای مثال، «انجمن آموزش عالی ژاپن» گزارش داده که بیش از ۹۰ درصد خوابگاه‌های دانشجویی در این کشور تک‌جنسیتی هستند. در کره جنوبی نیز حدود ۸۰ درصد خوابگاه‌ها تفکیکی‌اند و در دانشگاه‌های خصوصی تقریباً حالت پیش‌فرض به‌شمار می‌آیند.

این موضوع نشان می‌دهد که دانشگاه‌ها، به‌عنوان یکی از مدرن‌ترین فضاهای اشتراکی، همچنان در سراسر جهان مدل تفکیکی را نگه داشته‌اند؛ مدلی که ریشه آن بیش از آن‌که اداری باشد، فرهنگی و اقامتی است.

محیط‌های کار

در محیط‌های کاری نیز تفکیک جنسیتی در بخش‌هایی از فضا، یک استاندارد جهانی است. رختکن‌ها، اتاق‌های استراحت، خوابگاه‌های کارگری و فضاهای تعویض لباس معمولاً در تمام کشورهای جهان بر اساس تفکیک جنسی ساخته می‌شوند.

در کره جنوبی، طبق گزارش وزارت کار، ۹۵ درصد کارخانه‌ها و کارگاه‌های صنعتی دارای رختکن‌های تفکیک‌شده هستند. ژاپن نیز در استانداردهای صنعتی خود الزام می‌کند که کارگاه‌های دارای بیش از ۱۰ کارمند زن باید فضاهای ویژه در اختیار آنها قرار دهند.

در اروپا، تفکیک در محیط کار معمولاً به‌صورت الزامی در قوانین کار دیده می‌شود. اتحادیه اروپا در «دستورالعمل ایمنی و بهداشت محیط کار ۲۰۱۹» اعلام کرده که تمام واحدهای کاری موظف‌اند رختکن‌های تفکیکی در اختیار کارکنان بگذارند؛ حتی اگر محیط کار به‌صورت مختلط باشد. کشورهای آلمان، فرانسه و سوئد این الزام را به‌طور کامل اجرا می‌کنند.

در آمریکا نیز اداره «OSHA» قوانین مشخصی برای تفکیک رختکن‌ها در محیط‌های صنعتی دارد. بر اساس گزارش سال ۲۰۲۲ OSHA، حدود ۸۷ درصد از شرکت‌های بزرگ فضای تفکیکی برای کارکنان دارند؛ حتی در شرکت‌های فناوری، این تفکیک در زون‌های استراحت و اتاق‌های تعویض لباس رعایت می‌شود.

در کشورهای عربی و در جنوب آسیا، این تفکیک گسترده‌تر است. امارات، عربستان، قطر، هند و پاکستان برای خوابگاه‌های کارگری قوانین مشخص دارند و معمولاً محل‌های سکونت و استراحت کارکنان را کاملاً جدا طراحی می‌کنند.

بنابراین، در محیط‌های کاری، تفکیک جنسیتی نه تنها امری فرهنگی، بلکه استاندارد فنی و قانونی در بسیاری از کشورها محسوب می‌شود.

فضاهای ورزشی

مجموعه‌های ورزشی از مهم‌ترین فضاهایی هستند که تفکیک جنسی در آن‌ها تقریباً یک قاعده جهانی است. این نوع فضاها شامل استخرها، باشگاه‌ها، سالن‌های رزمی، سوناها، اتاق‌های ماساژ ورزشی، دوش‌ها و حمام‌های عمومی می‌شود.

در اروپای شمالی، کشورهایی مثل نروژ، سوئد و فنلاند همچنان بسیاری از سوناها و استخرهای خود را یا تفکیک‌شده یا نیمه‌تفکیک‌شده اداره می‌کنند. برای مثال، استخرهای عمومی فنلاند در گزارش سال ۲۰۲۳ اعلام کردند که ۹۸ درصد مجموعه‌های شنا دارای رختکن‌های کاملاً تفکیکی هستند و بخش قابل‌توجهی از سوناهای عمومی نیز ساعات ویژه برای زنان یا مردان ارائه می‌دهند.

در آلمان و اتریش، بسیاری از استخرها یا ساعات خاص برای بانوان دارند یا بخش‌هایی از مجموعه را به‌صورت تفکیکی اداره می‌کنند. آمار «اتحادیه ورزش‌های آبی آلمان» نشان می‌دهد که بیش از ۴۵ درصد استخرهای بزرگ شهری ساعات ویژه برای یک جنس ارائه می‌دهند.

در ایالات متحده نیز تفکیک در فضاهای ورزشی گسترده و پذیرفته‌شده است. اکثر باشگاه‌های بزرگ دارای رختکن‌های تک‌جنسیتی‌اند و بسیاری از باشگاه‌های خصوصی جلسات «women only» یا «men only» دارند. بر اساس داده‌های «انجمن ملی باشگاه‌های ورزشی آمریکا»، ۷۶ درصد باشگاه‌های خصوصی آمریکا حداقل یک بخش تفکیکی یا ساعات ویژه دارند.

در آسیا، این الگو حتی محسوس‌تر است. ژاپن و کره جنوبی برای بسیاری از فضاهای عمومی حمام و سونا تفکیک کامل اعمال می‌کنند. در کشورهای اسلامی نیز فضاهای آبی و استخرها به صورت کاملا تفکیکی طراحی شده‌اند.

اماکن مذهبی و فرهنگی

اماکن مذهبی در اغلب فرهنگ‌ها دارای مدل‌های تفکیک‌شده‌اند؛ اما آنچه این حوزه را جالب‌تر می‌کند این است که این تفکیک در همه ادیان، از شرق تا غرب، دیده می‌شود.

در یهودیت، کنیسه‌ها معمولاً دارای بخش‌های جداگانه برای مردان و زنان هستند. این الگو در اروپا و آمریکا نیز در میان جوامع یهودی رعایت می‌شود.
در اسلام، مساجد در تمام کشورهای اسلامی فضاهای جداگانه را حفظ کرده‌اند.
در آیین هندو، بسیاری از معابد در هند و نپال بخش‌هایی با ورود جداگانه طراحی می‌کنند که ریشه‌ای هزارساله دارد.
در برخی کلیساهای ارتدوکس شرقی نیز در اروپا و قفقاز، نشستن زنان و مردان طبق سنت‌های قدیمی متفاوت است.

در مراکز فرهنگی نیز نمونه‌هایی از این الگو دیده می‌شود. در آمریکا، بسیاری از انجمن‌های مهاجران آسیایی، آفریقایی و خاورمیانه‌ای برنامه‌های فرهنگی یا کلاس‌های سنتی را به‌صورت تفکیکی برگزار می‌کنند. در اروپا، به‌ویژه در انگلیس و آلمان، مراکز فرهنگی مهاجران ساعت‌های ویژه برای زنان دارند که مربوط به ریشه‌های فرهنگی جوامع میزبان است. بنابراین، تفکیک جنسیتی در فضای مذهبی ـ فرهنگی بیش از هر حوزه دیگری ریشه‌ای تاریخی و فرهنگی دارد و در سراسر جهان، با شکل‌های گوناگون، ادامه یافته است.

تفکیک جنسیتی به‌عنوان پدیده‌ای فرهنگی، نه فقط شهری

تفکیک جنسیتی در جهان امروز را نمی‌توان تنها یک سیاست شهری یا مدیریتی دانست؛ این پدیده ریشه‌های عمیقی در ساختارهای فرهنگی، سبک زندگی، تاریخ اجتماعی و الگوهای رفتاری دارد که از کشوری به کشور دیگر تفاوت‌های قابل توجهی پیدا می‌کند. در بسیاری از جوامع، شکل‌گیری فضاهای تک‌جنسیتی بیش از آن‌که نتیجه یک تصمیم اداری باشد، بازتابی از هویت فرهنگی و تجربه زیسته افراد است. کشورها فضاهای جداگانه را نه‌به‌عنوان قالبی واحد، بلکه به‌عنوان سازوکاری سازگار با ارزش‌های خود تعریف می‌کنند و همین تفاوت‌ها باعث شده تفکیک جنسیتی به مجموعه‌ای پیچیده از انتخاب‌های فرهنگی و اجتماعی تبدیل شود.

در اروپا، به‌ویژه فرانسه، حساسیت تاریخی نسبت به هر نوع جداسازی اجتماعی باعث شده طرح‌هایی مانند واگن‌های ویژه زنان همیشه با بحث و جدل همراه باشد. اما حتی در چنین فضاهایی نیز نمی‌توان انکار کرد که بخشی از جامعه نسبت به فضاهای مختلط احساس راحتی یکسان ندارد و این موضوع در قالب کارزارهای عمومی خود را نشان می‌دهد. فرانسه نمونه‌ای است که در آن فرهنگ سیاسی و ارزش‌های جمهوری‌خواهانه در تقابل یا تعامل با درخواست‌های کاربران قرار می‌گیرد و همین مسئله رویکرد کشور را به یکی از پیچیده‌ترین نمونه‌ها در جهان بدل کرده است.

در کشورهای اروپایی دیگر نیز ریشه‌های فرهنگی متفاوت، مسیرهای متفاوتی را رقم زده است. برای مثال جوامع اسکاندیناوی که بر حریم شخصی و آرامش محیطی تأکید دارند، به‌طور طبیعی برخی فضاهای تک‌جنسیتی را پذیرفته‌اند؛ چه در خوابگاه‌های دانشجویی و چه در مراکز ورزشی. در آلمان، سنت دیرینه ورزش و استخرهای عمومی باعث شده تخصیص ساعات خاص برای زنان امری عادی تلقی شود. در انگلیس، فرهنگ باشگاه‌های ورزشی و دانشگاهی زمینه‌ساز شکل‌گیری کلاس‌ها و دوره‌های ویژه زنان شده است. این موارد نشان می‌دهد که تفکیک جنسیتی در اروپا نه یک الگوی واحد بلکه محصول پیوندهای گوناگون میان هویت فرهنگی، سبک زندگی و سیاست‌گذاری‌های محلی است.

در آسیا، نقش فرهنگ حتی پررنگ‌تر است. ژاپن و کره جنوبی قرن‌ها سنت‌های اجتماعی مبتنی بر نظم، احترام و مرزبندی‌های کاربردی داشته‌اند و همین پیش‌زمینه تاریخی امکان ایجاد واگن‌های اختصاصی یا فضاهای تک‌جنسیتی را آسان‌تر کرده است. در جنوب و جنوب‌شرقی آسیا نیز ساختارهای فرهنگی و اجتماعی باعث شده تفکیک جنسیتی در طیف وسیع‌تری از فضاها دیده شود؛ از حمل‌ونقل شهری گرفته تا رختکن‌ها، مراکز خرید یا سالن‌های ورزشی. در این کشورها، جامعه نه‌تنها این جداسازی‌ها را غیرطبیعی تلقی نمی‌کند بلکه آن را بخشی از طراحی معمول فضا می‌داند.

در آمریکا و کانادا نیز فرهنگ نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. فضای دانشگاهی در این کشورها بر پایه احترام به انتخاب فردی و ارائه خدمات بر اساس نیاز دانشجویان شکل گرفته است. همین رویکرد موجب شده خوابگاه‌های تک‌جنسیتی، کلاس‌های ورزشی ویژه یا سالن‌های مطالعه اختصاصی به‌صورت طبیعی بخش‌هایی از نظام آموزشی باشند. در محیط‌های کاری هم ریشه‌های فرهنگی مبتنی بر حریم خصوصی و استانداردهای حرفه‌ای باعث شده تفکیک در بخش‌هایی مانند رختکن‌ها امری معمول باشد.

انتهای پیام/