پایگاه خبری حیات -مهدیه چوپانی، به مناسبت هفته جهانی فضا، نگاهی می‌اندازیم به تلاش‌هایی که ایران در مسیر توسعه و گسترش فناوری‌های فضایی در دو دهه اخیر انجام داده است. امروز دیگر فضا تنها عرصه‌ای لوکس و غیرضروری تلقی نمی‌شود، بلکه به یکی از حوزه‌های راهبردی و اثرگذار بر آینده کشورها تبدیل شده است.

دستیابی به فناوری فضایی نه‌تنها نمادی از اقتدار علمی و فناورانه به شمار می‌آید، بلکه نقشی کلیدی در توسعه پایدار، امنیت ملی و رشد اقتصادی ایفا می‌کند.

فناوری فضایی محدود به پرتاب ماهواره یا کاوش در مدار نیست؛ بلکه سرریزهای آن در بخش‌های گوناگون از جمله کشاورزی، محیط زیست، ارتباطات، پزشکی و مدیریت بحران، به رشد علمی و صنعتی کشور کمک می‌کند.ایران نیز با سرمایه‌گذاری‌های هدفمند، تربیت نیروی انسانی متخصص و توسعه زیرساخت‌های بومی، گام‌های مهمی برای حضور مؤثر در این عرصه جهانی برداشته است.

ایران در دو دهه اخیر با وجود محدودیت‌های فنی، اقتصادی و تحریمی، توانسته جایگاهی قابل‌توجه در میان کشورهای فعال در عرصه فناوری فضایی به دست آورد. دستیابی به توان پرتاب ماهواره، طراحی ماهواره‌برهای چندمرحله‌ای، تربیت متخصصان بومی و راه‌اندازی پایگاه‌های فضایی، همگی نشانه‌های حضور جدی ایران در رقابت فضایی قرن بیست‌ویکم است.

امروز، نام ایران در کنار کمتر از ۱۵ کشوری قرار گرفته که قادر به پرتاب مستقل ماهواره به مدار زمین هستند؛ جایگاهی که حاصل دو دهه سرمایه‌گذاری هدفمند و برنامه‌ریزی ملی است.

برنامه فضایی ایران به‌طور رسمی در سال ۱۳۸۴ با تأسیس سازمان فضایی ایران آغاز شد. در سال ۱۳۸۷ با پرتاب موشک تحقیقاتی «کاوشگر ۱» و سپس در سال ۱۳۸۸ با پرتاب ماهواره‌ی امید به مدار زمین، ایران وارد باشگاه فضایی جهان شد.

امید، نخستین ماهواره ساخت داخل بود که توسط ماهواره‌بر ایرانی سفیر به فضا رفت.پس از آن، ماهواره‌های رصد، نوید، فجر، پیام و نور مراحل مختلف از مدارگذاری تا تصویربرداری و مخابرات را تجربه کردند. در کنار آن، دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشور از جمله دانشگاه صنعتی شریف، علم و صنعت و امیرکبیر نیز نقش فعالی در توسعه نسل‌های بعدی ماهواره‌های علمی و سنجش از دور داشته‌اند.

پرتابگرها و پایگاه‌های فضایی

ایران تاکنون چند نسل از ماهواره‌برهای بومی را توسعه داده است از جمله؛

سفیر: نخستین ماهواره‌بر ملی با برد محدود و توان حمل ماهواره‌های سبک.

سیمرغ: نسل بعدی با توان حمل محموله‌های تا ۲۵۰ کیلوگرم به مدار ۵۰۰ کیلومتری.

قاصد و ذوالجناح: ماهواره‌برهای جدیدتر که از ترکیب فناوری‌های نظامی و علمی بهره می‌برند و قادرند ماهواره‌های سنگین‌تری را در مدارهای بالاتر قرار دهند.

پایگاه‌های پرتاب ایران شامل پایگاه فضایی امام خمینی (سمنان) و پایگاه جدید چابهار هستند؛ دومی به دلیل موقعیت جغرافیایی نزدیک به خط استوا، آینده مهمی در پرتاب‌های بین‌المللی دارد.

پیشرفت برنامه فضایی ده‌ساله کشور در حوزه علوم و اکتشافات فضایی

رئیس سازمان فضایی ایران اذعان داشت، برنامه ده ساله فضایی کشور در بخش علوم و اکتشافات فضایی به پیشرفت‌های قابل توجهی رسیده است در این برنامه، همکاری سازمان فضایی ایران با پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های مرتبط به شکل جدی در حال انجام است و بسیاری از پروژه‌های تحقیقاتی و مطالعاتی در حوزه فضا با همکاری مراکز علمی در حال پیشرفت است.از جمله محورهای اصلی این همکاری‌ها، مطالعات اقلیم، بررسی تغییرات دما و فشار در لایه‌های مختلف جو، شناسایی منابع معدنی و مطالعات آب‌های زیرزمینی است.

نخستین گام در توسعه اکتشافات فضایی با پرتاب ماهواره‌های کیوب‌ست در سال ۱۴۰۲ این نوع ماهواره‌ها آغاز شد و برنامه‌ریزی برای ساخت نمونه‌های پیشرفته‌تر در دستور کار است.یکی از اهداف اصلی سازمان فضایی در سال‌های آینده، انجام مطالعات تحقیقاتی در مدارهای بالاتر و اعزام کاوشگرهای علمی به ماه و سیارک‌هاست.

در همین راستا، امسال همکاری با کشورهای همکار در زمینه تبادل داده‌های فضایی شروع شده و برنامه‌ریزی برای انجام پروژه‌های مشترک نیز در دستور کار قرار دارد. هدف اصلی برنامه ده ساله فضایی کشور این است که ایران به کشوری تبدیل شود که در حوزه علوم و اکتشافات فضایی نه تنها مصرف‌کننده، بلکه تولیدکننده فناوری و دانش باشد.

همچنین از دیگر اهداف این برنامه، بومی‌سازی فناوری‌های مربوط به ساخت ماهواره‌های سنجشی و مخابراتی، توسعه پرتابگرهای بومی و طراحی سامانه‌های پایش فضا و زمین است.به انجام این اقدامات ایران در آینده نزدیک در جمع کشورهای دارنده سامانه‌های سنجش از دور قرار می‌گیرد، و این موضوع گام بلندی در جهت توسعه علوم زمین، منابع آب، محیط زیست و اقلیم‌شناسی است.با وجود تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی، مسیر پیشرفت صنعت فضایی کشور متوقف نشده و امروز ایران در مسیر دستیابی به فناوری‌های پیشرفته فضایی گام‌های بلندی برداشته است.

ساخت نمونه‌های پیشرفته‌تری از ماهواره‌های سنجشی و مخابراتی

رئیس سازمان فضایی ایران در افتتاحیه روز فضا درباره ماهواره پارس ۲ تأکید کرد: بررسی عملکرد این ماهواره در میدان دید ماهواره‌های پیشین، نتایج امیدوارکننده‌ای داشته است و در حال حاضر مراحل نهایی آماده‌سازی جهت پرتاب ماهواره‌های جدید در حال انجام است و ساخت پارس ۳ به عنوان نسل جدید ماهواره‌های سنجشی و مخابراتی آغاز شده است.

به گفته او، این ماهواره‌ها دارای دقت تصویربرداری بسیار بالاتری نسبت به مدل‌های پیشین بوده و قادر به ارسال تصاویر با وضوح بالا از سطح زمین هستند.

طراحی و ساخت ماهواره‌های پارس ۲ و پارس ۳ در مرکز تحقیقات فضایی با مشارکت شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی در حال انجام است.

همچنین ماهواره‌های جدید، از سامانه‌های تصویربرداری پیشرفته‌تری برخوردار بوده و داده‌های آن‌ها برای حوزه‌های کشاورزی، محیط زیست، مدیریت بحران و منابع طبیعی کاربرد خواهد داشت.طراحی ماهواره مخابراتی جدید نیز از ابتدای سال آغاز شده و این پروژه در مراحل ابتدایی خود قرار دارد. هدف از ساخت این ماهواره، افزایش ظرفیت ارتباطات ماهواره‌ای، اینترنت ملی و توسعه خدمات فضایی است.انتظار می‌رود با بهره‌برداری از این پروژه‌ها، صنعت فضایی ایران به سطح کشورهای پیشرفته نزدیک شود و شاهد گسترش همکاری‌های بین‌المللی در این حوزه باشیم.

منظومه شهید سلیمانی

در فاز اول پروژه منظومه شهید سلیمانی، حدود ۲۰ ماهواره با قابلیت ارائه خدمات ارتباطی طراحی و ساخته خواهد شد.این منظومه از ماهواره‌ها قادر هستند که اطلاعات حیاتی و مورد نیاز کشور را از طریق شبکه‌های مخابراتی به مناطق مختلف منتقل کنند.

نخستین نمونه از ماهواره‌های این منظومه هم‌اکنون آماده پرتاب است و در آینده نزدیک به فضا ارسال خواهد شد. داده‌های دریافتی از این منظومه می‌تواند در زمان بروز بحران‌های طبیعی همچون زلزله و سیل برای مدیریت سریع و هماهنگ در کشور مورد استفاده قرار گیرد.

شرکت‌های خصوصی و دولتی در حال بررسی و ساخت به‌منظور پرتاب نمونه‌های آزمایشی خود رسیده‌اند. نمونه آزمایشی اول، یک ماهواره ۳U و نمونه آزمایشی دوم، یک ماهواره ۶U است که بسیاری از زیرسامانه‌های ماهواره که توسط شرکت‌های مختلف ساخته شده‌اند، در آن مورد استفاده می‌شود.

آماده‌سازی پایگاه ملی چابهار جهت پرتاب ماهواره

سازمان فضایی به دنبال نهایی‌سازی تکمیل فاز اول پایگاه چابهار است. فاز نخست این پایگاه در حال تکمیل است و در حال حاضر عملیات اجرایی آن به مراحل پایانی رسیده است. در فاز اول آماده‌سازی، زیرساخت‌های اولیه برای پرتابگرهای سوخت جامد ایجاد شده است و در فاز دوم، این پایگاه جهت پرتاب ماهواره‌ها و پرتابگرهای با سوخت مایع توسعه خواهد یافت.

با راه‌اندازی این پایگاه، علاوه بر کاهش وابستگی به سایر کشورها، سطح پرتاب‌های ایران به مدارهای بالاتر نیز ارتقاء خواهد یافت. پایگاه چابهار با مشارکت سازمان بنادر و دریانوردی و با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص خود، می‌تواند به عنوان یکی از بهترین مراکز پرتاب منطقه مطرح شود.

در حال حاضر، آزمایشگاه‌های مختلف این پروژه در نقاط مختلف از حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد پیشرفت داشته‌اند و دسترسی پیدا کردن به قطعات خاص برای ساخت پرتابگر و نیز زیرسامانه‌های ماهواره‌ها در وزارتخانه‌های مختلف در حال هماهنگی ضروری است.

آماده‌سازی نمونه دوم ماهواره کوثر جهت پرتاب

در سال گذشته، فاز اول ماهواره کوثر توسط شرکت‌های خصوصی ساخته و پرتاب شد و در حال حاضر نمونه دوم آن نیز آماده‌سازی شده است. این ماهواره در تراز بسیار بالایی از نظر کیفیت قرار دارد و به‌زودی آماده پرتاب خواهد شد.یکی از ویژگی‌های این ماهواره، دقت بسیار بالای تصویربرداری آن است که امکان تصویربرداری با دقت زیر ۵ متر را فراهم می‌کند و داده‌های دریافتی آن می‌تواند در حوزه‌های زیست‌محیطی، کشاورزی و منابع طبیعی مورد استفاده قرار گیرد.انتظار می‌رود با اجرای این پروژه‌ها، صنعت فضایی کشور در یکی دو سال آینده به سطح کشورهای توسعه‌یافته برسد و توانایی اجرای پرتاب‌های متنوع در کشور فراهم شود.

سایر پرتاب‌ها در سال جاری

پرتاب‌های پیشِ رو در دو حوزه پرتابگر، هم در نوع سوخت جامد و هم در سوخت مایع، انجام خواهد شد.دو نهاد از نهادهای داخلی کشور به‌طور مستقل در حال اجرای پروژه‌های پرتابگر هستند و وزارتخانه‌های دفاع و صمت نیز در اجرای پروژه‌های مرتبط همکاری دارند.با آماده‌سازی زیرساخت‌های پرتابگرهای جدید، می‌توان انتظار داشت تغییراتی اساسی در حوزه پرتاب‌های فضایی ایران ایجاد شود.

از این رو همکاری با دانشگاه‌ها برای ایجاد زیست‌بوم صنعت فضایی بسیار ضروری است. این همکاری با کمک و همراهی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در حال انجام است.هدف اصلی، هدایت پروژه‌های ماهواره‌ای به سمت شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌هاست. البته مسابقات مختلف طراحی مفهومی و نیز پروژه‌های ماهواره‌ای پژوهش ۱، ۲ و ۳ نیز برگزار خواهد شد و دانشگاه‌ها نقش مهمی در آن دارند.

همکاری‌های بین‌المللی و دیپلماسی فضایی

اگرچه تحریم‌ها همکاری‌های مستقیم ایران با آژانس‌ها و شرکت‌های غربی را محدود کرده، اما ایران توانسته از طریق سازمان همکاری‌های فضایی آسیا و اقیانوسیه (APSCO) و تعامل با کشورهایی مانند چین و روسیه، بخشی از نیازهای فنی و آموزشی خود را جبران کند.

همچنین مذاکرات برای استفاده مشترک از ایستگاه‌های زمینی در کشورهای دوست نیز در جریان است.ایران در چند سال اخیر، حضور خود را در نشست‌های بین‌المللی سازمان ملل در امور فضای ماورای جو (UNOOSA) افزایش داده تا از این طریق دیپلماسی فضایی فعال‌تری را دنبال کند.

کاربردهای فضایی و چشم‌انداز اقتصادی

فناوری فضایی ایران تنها در حوزه پرتاب خلاصه نمی‌شود. در حال حاضر، داده‌های ماهواره‌ای در بخش‌های کشاورزی و منابع طبیعی مدیریت بحران و امنیت و دفاع اقتصاد دیجیتال و ارتباطات نقش بسزایی دارند.

بر اساس سند جامع توسعه فضایی کشور، ایران تا سال ۱۴۱۰ باید به خودکفایی کامل در طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره‌های سنجشی و مخابراتی دست یابد و به مرکز خدمات فضایی منطقه تبدیل شود.

چالش‌ها و مسیر آینده

با وجود پیشرفت‌ها، مسیر ایران در حوزه فضایی همچنان با چالش‌هایی روبه‌رو است کمبود بودجه پایدار، تحریم فناوری‌های دوگانه، فرسودگی تجهیزات، و کندی در انتقال فناوری ماهواره‌های مخابراتی از جمله موانع جدی هستند. با این حال، تأکید دولت بر توسعه «اقتصاد فضاپایه» و ورود شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌های فضایی، چشم‌انداز این حوزه را امیدوارکننده کرده است.طرح‌هایی همچون نقشه راه ۱۴۱۰، برنامه ملی پرتاب ماهواره مخابراتی ناهید-۲ و توسعه منظومه ماهواره‌های نشانه‌ای از عزم جدی ایران برای تثبیت جایگاه خود در مدار زمین است.

ایران امروز نه تنها یک کشور در حال توسعه در عرصه فضایی، بلکه بازیگری در حال تثبیت در منطقه خاورمیانه است. حضور مستمر در مدار، تربیت نسل جدید متخصصان و برنامه‌های آینده‌نگرانه، نشان می‌دهد مسیر فضایی ایران دیگر بازگشتی ندارد.