پایگاه خبری حیات - شهین مردانی: بر اساس آمارها، جامعه مهاجرین ایرانی یکی از باکیفیت‌ترین جوامع علمی و تحصیلی در سطح بین‌المللی به شمار می‌رود. بسیاری از آنها پس از مهاجرت، در دانشگاه‌های معتبر جهان ادامه تحصیل داده و به مدارج عالی علمی دست یافته‌اند. بازگشت این افراد، به معنای افزایش سرمایه انسانی کشور و هموار شدن مسیر توسعه علمی، صنعتی و اقتصادی است.
بازگشت ۳۷۰۰ متخصص از دانشگاه‌های برتر
حسین افشین، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور اعلام کرده است که طی سال‌های اخیر، همکاری با ایرانیان خارج از کشور در حوزه نخبگان سه برابر شده و روند بازگشت نخبگان از دانشگاه‌های برتر جهان رشدی ۸٫۱ برابری را تجربه کرده است. برنامه «همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور» که از سال ۱۳۹۴ آغاز شده، تاکنون توانسته بیش از سه هزار و ۷۰۰ متخصص و کارآفرین ایرانی را به کشور بازگرداند یا در قالب همکاری‌های پروژه‌ای با داخل کشور درگیر کند. تنها در بازه پنج‌ساله منتهی به ۱۴۰۰، بیش از دو هزار و ۶۰۰ نخبه ایرانی از دانشگاه‌های معتبر بین‌المللی به کشور بازگشته‌اند.
افشین در نشست اخیر خود شرح داده است، «عدد نخبگان خارج از کشور در مقایسه با دانشجویان داخل کشور قابل مقایسه نیست. ما در ایران حدود ۵ میلیون نفر دانشجوی کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکترا و پژوهشگر پسادکترا داریم؛ این در حالی است که تنها حدود ۳ درصد از دانشجویان ما خارج از کشور هستند. با این وجود نرخ برگشت ما در دنیا یک درصد است، درحالی‌که متوسط این نرخ در دنیا ۷ درصد است؛ گرچه هدف‌گذاری و سیاست‌های اجرایی بر این مبنا پیش می‌روند که نرخ بازگشت نخبگان طی ۵ سال آینده به ۱۰ درصد برسد».
جلوگیری از خروج نخبگان جدید
به گفته مسئولان بنیاد ملی نخبگان، سالانه به طور میانگین حدود ۵۰۰ نخبه ایرانی به کشور بازمی‌گردند. علاوه بر این، سیاست‌های حمایتی موجب شده از خروج حدود همین تعداد نخبه نیز پیشگیری شود؛ موضوعی که نشان‌دهنده تغییر قابل توجه در روند مهاجرت نخبگان است.
بهبود جایگاه ایران در شاخص جهانی
طبق گزارش اندیشکده صلح آمریکا، رتبه ایران در شاخص «فرار مغزها» از ۱۳۴ در سال ۲۰۱۰ به ۷۳ در سال ۲۰۲۳ رسیده است. این بهبود جایگاه بین‌المللی، نشان‌دهنده بهبود شرایط فعالیت برای نخبگان است که به کمک دستگاه‌های مرتبط در حال انجام است.
کارشناسان معتقدند که پس از دوران کرونا، روند بازگشت نخبگان و افزایش همکاری‌های علمی و فناورانه با سرعت بیشتری ادامه یافته؛ از سوی دیگر بنیاد ملی نخبگان اصطلاح «فرار مغزها» را برای مهاجرت نخبگان مناسب نمی‌داند، به این دلیل که جابه‌جایی نخبگان و تحصیل‌کرده‌ها پدیده‌ای طبیعی در جهان است. بسیاری از افراد در سنین ۱۸ تا ۳۰ سالگی برای ادامه تحصیل به دانشگاه‌های معتبر دنیا می‌روند، همان‌طور که دانشجویان خارجی برای تحصیل در ایران حضور دارند.
موج بازگشت نخبگان؛ تجربه‌ای موفق برای کشور
روند بازگشت متخصصان و دانش‌آموختگان ایرانی در سال‌های اخیر نشان داده که این حرکت نه با اجبار، بلکه در پی تغییر شرایط بین‌المللی و گسترش فرصت‌ها در داخل کشور شکل گرفته است.
طی سال‌های اخیر شمار زیادی از دانشجویان و پژوهشگران ایرانی تصمیم گرفتند به کشور بازگردند و تجربیات خود را در خدمت توسعه ملی قرار دهند.
بر اساس داده‌های منتشرشده توسط رصدخانه مهاجرت دانشگاه شریف، در سال ۱۳۹۴ تنها ۱۱۳ فارغ‌التحصیل دانشگاهی به ایران بازگشتند. اما یک سال بعد، این رقم به ۳۷۶ نفر رسید و در سال ۱۳۹۶ تقریباً سه برابر شد. این روند صعودی در سال ۱۳۹۷ به ۱۰۹۷ نفر رسید و در آذرماه ۱۳۹۸ نیز شمار بازگشت‌کنندگان به ۱۴۰۲ نفر افزایش یافت. چنین آماری نشان می‌دهد که بازگشت نخبگان به کشور از یک حرکت پراکنده فراتر رفته و به یک جریان رو به رشد تبدیل شده است.
نقش‌آفرینی نخبگان در اقتصاد دانش‌بنیان
یکی از نکات ارزشمند در این بازگشت‌ها، ورود مستقیم نخبگان به عرصه‌های کلیدی کشور است. طبق همان گزارش، بیش از ۳۶۰ نفر از بازگشتی‌ها توانستند شرکت‌های دانش‌بنیان راه‌اندازی کنند، حدود ۱۷۰ نفر در دانشگاه‌ها به‌عنوان هیئت علمی جذب شدند و بیش از ۲۰۰ نفر نیز در قالب پروژه‌های تخصصی با معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری همکاری کردند. این ارقام نشان می‌دهد که بازگشت نخبگان تنها یک جابه‌جایی جغرافیایی نبوده، بلکه به تقویت زیرساخت‌های علمی، آموزشی و اقتصادی کشور منجر شده است.
دلایل اصلی بازگشت
رشد سریع شرکت‌های دانش‌بنیان، گسترش استارتاپ‌ها، توسعه زیرساخت‌های فناوری و افزایش حمایت‌های دولتی از جمله مهم‌ترین دلایل بازگشت نخبگان به کشور عنوان می‌شود. همچنین تقویت ارتباطات علمی بین‌المللی و فرصت‌های جدید سرمایه‌گذاری در داخل، انگیزه بازگشت و حضور دوباره نخبگان را افزایش داده است.
افق‌های روشن پیش‌رو
شواهد نشان می‌دهد که بسترهای جدیدی برای تثبیت حضور نخبگان در کشور ایجاد شده است. توسعه شرکت‌های فناور، گسترش حمایت‌های دولتی و افزایش فرصت‌های بین‌المللی همکاری، انگیزه ماندن و فعالیت آنها در کشور را تقویت کرده است.
کارشناسان معتقدند استمرار این روند می‌تواند به افزایش شتاب نوآوری در کشور و تقویت جایگاه ایران در اقتصاد دانش‌بنیان منجر شود. تجربه بازگشت صدها متخصص در سال‌های اخیر نشان داده که ظرفیت‌های داخلی می‌تواند برای نخبگان جذاب باشد و آنان را به سرمایه‌های ماندگار ملی بدل کند.
بازگشت ۴۰۰ محقق و نخبه ایرانی با پروژه «کانکت»
پروژه «کانکنت»، از جمله بسترهای جدید فراهم شده است که به‌عنوان یک ابتکار ملی، شرایطی را مهیا می‌کند تا نخبگان ایرانی مقیم خارج از کشور و متخصصان بین‌المللی بتوانند با مراکز علمی، پژوهشی و صنعتی داخل ایران ارتباط برقرار و در پروژه‌های مختلف همکاری کنند. هدف اصلی این پلتفرم، انتقال دانش و تجربه، جذب سرمایه‌های انسانی و تسهیل تبادل فناوری بین ایران و جهان است. یکی از نتایج جانبی پروژه کانکت، بازگشت متخصصان به ایران است. سال گذشته بواسطه این پلتفرم حدود ۴۰۰ نفر به کشور بازگشتند که موجب ایجاد انگیزه برای دانشجویان می‌شود. در یک سال اخیر، ۱۰ عضو هیئت علمی نیز به دانشگاه امیرکبیر و به دانشگاه‌های دیگر کشور بازگشته‌اند.
مرور بازگشت و نقش‌آفرینی نخبگان ایرانی در عرصه‌های علمی و اقتصادی
یاسمن فرزان که نفر اول المپیاد فیزیک ایران در سال ۱۳۷۳ شد، پس از تجربه زندگی در ایتالیا و آمریکا، تصمیم به بازگشت دائمی به ایران گرفت. وی اکنون ریاست دانشکده فیزیک در مؤسسه تحقیقات علوم پایه را برعهده دارد و در حوزه فیزیک ذرات و پدیده‌شناسی فعالیت می‌کند. همسر فرزان، محمدمهدی شیخ‌جباری، فیزیکدان برجسته و رئیس سابق پژوهشکده فیزیک پژوهشگاه دانش‌های بنیادی است که پس از پایان تحصیل در دانشگاه استنفورد نیز به کشور بازگشت. فرزان رشته فیزیک ذرات اولیه را در دانشگاه شریف در مقطع کارشناسی خواند و یکی از هشت دانشجویی بود که در طرح PhD در مدرسه بین‌المللی مطالعات پیشرفته در تریسته، در ایتالیا، پذیرفته شد تا روی فیزیک نوترینو تمرکز کند.
محدثه حاجی عبدالوهاب، از دیگر نخبگان بازگشته به وطن، فارغ‌التحصیل دکتری تخصصی زیست‌فناوری از دانشگاه اوترخت هلند، عضو هیئت‌علمی پژوهشکده سرطان جهاد دانشگاهی است که اخیراً به کشور بازگشته است. وی مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد خود را در رشته میکروبیولوژی گرایش ژنتیک در دانشگاه‌های الزهرا و تربیت مدرس گذرانده و سپس برای ادامه تحصیل به هلند مهاجرت کرده بود. عبدالوهاب درباره تصمیمش می‌گوید: «با وجود فرصت‌های شغلی گسترده در خارج، ترجیح دادم به ایران بازگردم و دانش و تجربه‌ام را در قالب فعالیت‌های دانش‌بنیان در کشورم به کار بگیرم. بازگشت برای همکارانم در خارج غافلگیرکننده بود، اما این انتخابی آگاهانه و ناشی از دغدغه توسعه فناوری در ایران بود».
فرشاد حق‌پناه، دکترای مدیریت کسب‌وکار گرایش مالی از دانشگاه کالیفرنیا و کارشناسی ارشد مدیریت از دانشگاه صنعتی شریف دارد. وی همچنین همزمان دو مدرک کارشناسی مهندسی برق و مهندسی نفت را از دانشگاه شریف دریافت کرده است. حق‌پناه اکنون قائم مقام و نائب الرئیس دو شرکت دانش‌بنیان، استاد صنعت در دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه شریف و بنیان‌گذار دو شرکت دانش‌بنیان است.
سارا پهلوان، فارغ‌التحصیل رشته فیزیولوژی سلولی از دانشگاه پزشکی کارولینای جنوبی و دارنده مدرک پژوهشی از مؤسسه رویان ایران، همچنین دکترای فیزیولوژی سلولی از دانشگاه ساللند آلمان دارد. وی اکنون مدیر گروه تحقیقات قلب و عروق، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه رویان و بنیان‌گذار یک شرکت دانش‌بنیان است.
مسعود شادنام، دکترای مدیریت و مطالعات سازمان از دانشگاه سیمون فریزر کانادا را دارد. وی همچنین کارشناسی ارشد مدیریت کسب‌وکار و کارشناسی مهندسی صنایع خود را از دانشگاه صنعتی شریف اخذ کرده است. شادنام در حال حاضر عضو هیئت‌علمی و مدیر دوره دکتری مدیریت در دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف است و سابقه پژوهشی در دانشگاه کسب‌وکار راین در کانادا و چین نیز دارد. وی پس از ۱۷ سال و همسرش پس از ۱۵ سال و کسب مدرک پست دکترا از دانشگاه استنفورد به وطن بازگشته‌اند.
پیمان محرابیان، کارشناس ارشد مدیریت کسب‌وکار در حوزه تجهیزات پزشکی و مراقبت‌های بهداشتی از دانشگاه علوم کاربردی دانگل آلمان، همچنین دارای مدرک کارشناسی ارشد الکترونیک از دانشگاه علم و صنعت و کارشناسی الکترونیک از دانشگاه صنعتی شریف است. وی اکنون بنیان‌گذار شرکت‌های «دیجی‌هاوس» در کانادا، «ایروتج» در ازبکستان و مدیرعامل یک شرکت دارویی در ایران است.
عاطفه علیپور، محقق و پژوهشگر حوزه پزشکی که فارغ‌التحصیل دانشگاه اوساکا ژاپن است به همراه همسرش، حسین شاهسوارانی، دکترای علوم فناوری و زیستی نیز به وطن بازگشته است؛ علیپور می‌گوید: «ما همیشه ایده تاسیس یک شرکت دانش بنیان را از همان زمانی که در ژاپن بودیم، در سر داشتیم. در آنجا من همواره تلاش می‌کردم که با حفظ جایگاه خود به عنوان شاگرد ممتاز و بورس گرفتن به صورت مداوم برای هر ترم، به صورت رایگان تحصیل کنم و تا حد امکان ریالی از پول کشورمان را به ارز ژاپنی تعویض نکنم». وی اکنون موسس یک شرکت دانش‌بنیان است که با دستاوردهای مختلفی که در حوزه‌های پزشکی داشته، وابستگی کشور را به حداقل رسانده است.
محمد شکوهی یکتا، فارغ‌التحصیل دانشگاه استنفورد، سابقه تدریس در همین دانشگاه و کار در شرکت‌های اپل و مایکروسافت را در کارنامه دارد. وی با اشاره به انگیزه بازگشت خود گفته است: «آخرین پروژه‌ای که در مایکروسافت روی آن کار کردم، یک پروژه ۲۵۰ میلیون دلاری بود. با وجود همه امکانات و ثبات در آمریکا، دغدغه اصلی‌ام موضوع سربازی بود؛ زمانی که با برنامه کانکت و امکان جایگزینی خدمت آشنا شدم، پروژه‌ای را با دانشگاه شریف تعریف کردم و این شد انگیزه اصلی برای بازگشت. الان در چند شرکت بزرگ ایرانی در حوزه هوش مصنوعی مشاوره می‌دهم و استارتاپ خودم را نیز راه‌اندازی کرده‌ام».
عبدالحسن واعظی نیز با سابقه تحصیل در دانشگاه‌های ام‌آی‌تی و استنفورد، سال ۱۳۹۳ از طریق شبکه کانکت به ایران بازگشت.
واعظی که اکنون عضو هیئت علمی در دانشگاه صنعتی شریف است، درباره این مسیر گفت: یکی از مسائل مهم برای من، بازیابی شبکه ارتباطی علمی بود که در طول اقامت خارج از کشور از دست داده بودم. پلتفرم کانکت کمک کرد که دوباره به جریان علمی کشور متصل شوم. هرچند جذب و ارتقای هیئت علمی در ایران فرایندی طولانی دارد، اما احساس اثرگذاری در اینجا بسیار بیش‌تر است.
محمدرضا لرنژاد متولد ۱۳۴۳، مدرک تحصیلی دیپلم در رشته تجربی را در ایران اخذ کرده و پس از سی سال اخیرا به کشور برگشته و قصد دارد تحقیقات خود را در ایران به منصه ظهور برساند.
وی بعد از دوران سربازی در سال ۶۴ از آلمان پذیرش گرفت و در سن ۲۱ سالگی در رشته بیوشیمی در همین کشور به ادامه تحصیل پرداخت. لرنژاد همزمان با تحصیل، تحقیقات خود را در بیمارستانی در دوسلدورف آلمان انجام داد. این پژوهش ها در زمینه کبد، چشم و کلیه بودند. وی همچنین دوره دکتری و فوق دکتری خود را در دانشگاه دوسلدورف ( رشته بیوشیمی ـ مولکولی) آلمان گذراند. لرنژاد هم‌اکنون موسس یک شرکت دانش‌بنیان است که در حوزه شخصی‌سازی و بهینه‌سازی درمان سرطان فعالیت می‌کند.
روح‌الله رحمانی که دکترای کامپیوتر از دانشگاه واشنگتن سنت لوییس را دریافت کرده، یکی از مدیران پروژه موتور جستجوی بینگ مایکروسافت و از مدیران پیاده‌ساز معماری هوش مصنوعی در زمینه طبقه‌بندی اتوماتیک کالاهای آمازون بوده است که اواخر دهه ۹۰ به ایران بازگشته است.
رحمانی که اکنون عضو هیات علمی دانشگاه تهران است، به تازگی در مصاحبه‌ای درباره روند جذبش گفته: «وقتی می‌خواستم به ایران مهاجرت کنم، در فرم هیات علمی مقالات ISI مطرح شده بود... درصنعت آمریکا و در دانشگاه‌های برتر آمریکا چنین چیزی را ندیدم... هیچ دانشگاهی در آمریکا بر اساس ISI استاد را ارتقا نمی‌دهد».
طناز بحری، از دیگر نخبگان بازگشته به وطن که بزرگ شده کشور هلند است و به گفته خود هلند برای پزشک شدنش یک میلیون یورو خرج کرده است، اما این خواسته قلبی خود او بود که تمام امکانات رفاهی در هلند را رها کند و به ایران بازگردد.
بحری رئیس کلینیک هماتولوژی بیمارستان آراسموس روتردام هلند بوده که حقوق ۱۰ هزار یورویی را رها کرد، به ایران بازگشت و خدمت‌رسانی جهادی خود در زابل را آغاز کرد.
محمدرضا جبه داری، دکترا و پست دکترای مهندسی صنایع که به همراه خانواده به ایران بازگشته و پس از بازگشت به کشور با ارائه مستندات و بیان واقعیت‌های مستدل سعی در منصرف کردن نخبگانی دارد که قصد مهاجرت دارند.
چشم‌انداز آینده
به گفته مسئولان، هدف‌گذاری کلان این است که طی پنج سال آینده، تعداد نخبگان بازگشته به کشور از مرز ۱۰ هزار نفر عبور کند. تحقق این هدف می‌تواند جایگاه ایران را به‌عنوان یکی از قطب‌های نوآوری و فناوری منطقه تثبیت کرده و زمینه‌ساز تحولات بزرگ علمی و اقتصادی در کشور شود. مهاجرت نخبگان اغلب به دلایلی مانند یافتن فرصت‌های شغلی بهتر یا امکانات پژوهشی مناسب‌تر صورت می‌گیرد که بنیاد ملی نخبگان با ایجاد فرصت‌های شغلی، تسهیلات پژوهشی و طرح‌های جایگزین خدمت سربازی تلاش می‌کند نیاز به مهاجرت دائمی این افراد را کاهش دهد.
البته این بنیاد توضیح می‌دهد که برخی نخبگان ممکن است به دلایل اقتصادی، سیاسی یا شخصی تصمیم به ماندن در خارج از کشور بگیرند که این موضوع نباید غیرطبیعی تلقی شود. با این حال، معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور، بنیاد ملی نخبگان و مراجع ذیصلاح با تقویت زیرساخت‌های پژوهشی و افزایش سرانه پژوهشی در تلاش هستند تا شرایط بهتری را برای فعالیت نخبگان در داخل کشور فراهم کنند.
انتهای پیام/
نظر شما