به گزارش حیات، برای 30 پک پذیرایی مجبور شدم 7 میلیون تومان هزینه کنم. حتی استاد پیشنهاد داد به جای گل به داوران، هر یک کارت هدیه 500 هزار تومانی بدهم! هزینه‌ی 25 پک پذیرایی ساده هم حالا 5.5 میلیون تومان درآمده است.» این‌ها اظهارات یک دانشجو پیش از جلسه دفاع پایان نامه است.

در حقیقت جلسات دفاع، که باید محل ارزیابی علمی پژوهش دانشجو باشد، به بستر نمایش و رقابت در هزینه‌ها تبدیل شده و نوعی تالار پذیرایی نانوشته شکل گرفته است. جلسات دفاع که اصولاً باید فرصتی برای ارائه دستاوردهای پژوهشی باشد، امروز پس از بحران‌هایی چون «پایان‌نامه‌ فروشی و تقلب» با معضل جدید «تشدید تشریفات و هزینه‌های غیر رسمی» مواجه‌اند؛ معضلی که هم حرمت علم را زیر سوال برده و هم بر سلامت نظام ارزیابی پژوهشی سایه انداخته است.

این اتفاق موجب شده بازار سایت‌های فروش پک‌های پذیرایی برای جلسات دفاع در فضای مجازی نیز گرم شود. همین تجربه‌ها باعث شد دانشگاه اصفهان به عنوان پیشگام و بسیاری دیگر از دانشگاه‌ها اجرای سیاست حذف پذیرایی را جدی بگیرند و آن را به عنوان راهی برای بازگرداندن تمرکز به کیفیت علمی، نه تشریفات و هزینه، بدانند. چرا که طی سال‌های اخیر، برخی سنت‌ها و تشریفات غیرمتعارف در جلسات دفاع از پایان‌نامه‌های ارشد و دکتری شکل گرفته است که نه تنها موجب تحمیل هزینه‌های سنگین به دانشجویان و خانواده‌ها شده، بلکه توجه را از اصل علمی موضوع منحرف می‌کند. بسیاری از دانشجویان ناچارند برای تهیه پذیرایی، هدایا و پک‌های موسوم به «دفاع»، هزینه‌های قابل توجهی را متحمل شوند. این هزینه‌ها هیچ سنخیتی با کیفیت علمی پژوهش نداشته و عمدتاً از محل رقابت‌های غیرضروری شکل گرفته‌اند.

رقابت ناسالم، انحراف از اهداف علمی

پدیده برگزاری جلسات دفاع پرزرق و برق در سال‌های اخیر شدت گرفته‌ است؛ به‌گونه‌ای که برخی دانشجویان به جای تمرکز بر بهبود محتوای علمی پایان‌نامه، درگیر چشم و هم‌چشمی و تشریفات شده‌اند.

این پدیده، منجر به انحراف جلسات دفاع از هدف اصلی یعنی نقد و بررسی علمی شده است. در هفته‌های گذشته، اخباری از دانشگاه‌های مختلف کشور منتشر شده که طی آن‌ها، پذیرایی در جلسات دفاع ممنوع اعلام شده است.

در دانشگاه سمنان، پیرو نامه بسیج دانشجویی و مطالبه کاهش هزینه‌های غیرضروری، مسئولان به صورت رسمی این ممنوعیت را به دانشکده‌ها ابلاغ کردند. دانشگاه علوم پزشکی کاشان نیز با ابلاغ اطلاعیه مشابه، خواستار حذف این رسم در راستای حمایت از دانشجویان شد. دانشگاه شهید بهشتی نیز در بخشنامه‌ای مصوب کرد که مسئولیت عدم رعایت این دستورالعمل با خود دانشجو است و حتی می‌تواند منجر به ابطال جلسه دفاع شود.

البته پیش از این دانشگاه اصفهان و دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران، دانشگاه علوم تحقیقات و دانشکده حقوق و علوم سیاسی علامه طباطبایی نیز این ممنوعیت را برای جلسات دفاع خود اعلام کرده بود و دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران نیز بهمن 1403 اعلام کرد که پذیرایی در جلسات دفاع از پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها کاملاً ممنوع است. تنها مجوز داده شده، صرف چای و آب معدنی ساده است. مسئولان این دانشکده با تأکید بر اصل بی‌طرفی در ارزیابی‌ها اعلام کردند، دانشجو نباید مسئول پذیرایی جلسه دفاع باشد؛ این مسئله خلاف اصل بی‌طرفی استاد است و عملاً می‌تواند نوعی رشوه‌خواری غیررسمی تلقی شود که مخالف اخلاق دانشگاهی است.

*روایت دانشجویان از فشارهای مالی و اجتماعی

یک دانشجوی مقطع دکتری در دانشگاه اصفهان در خصوص این اتفاق به خبرنگار تسنیم گفت: بحث پذیرایی یکی از عواملی بود که دانشگاه را از اهداف خودش دور کرد. دانشجو باید بخشی از تمرکز و دغدغه ذهنی خود را به این معطوف می‌کرد که چطور پذیرایی کند. خیلی از دانشجوها امکان هزینه‌کرد زیاد ندارند و این واقعاً عدالت علمی را مخدوش می‌کند. حتی گاهی پذیرایی در وضعیت نمره‌ دادن هم نقش ناخودآگاه داشت. در شورای صنفی ما پروژه سامان‌دهی پذیرایی را مطرح کردیم اما فهمیدیم که ضمانت اجرایی نخواهد داشت و نهایتاً تنها راه، ممنوعیت مطلق پذیرایی است. معاون پژوهشی دانشگاه کاملاً همراه شد و سرانجام ممنوعیت مصوب شد.

این تصمیم مورد استقبال بخشی از دانشجویان و مسئولان قرار گرفت و گامی روبه‌جلو برای بازسازی رفتارهای حرفه‌ای و سالم در محیط دانشگاهی دانسته شد. بسیاری از دانشجوها و حتی اعضای هیئت علمی معتقدند این تصمیم، مشارکت در اصلاح سنت‌های غلط و کاهش فشارهای غیرضروری بر دانشجویان است و می‌تواند ساده‌زیستی را در محیط دانشگاهی نهادینه کند. روند رو به گسترش ممنوعیت پذیرایی به گفته مسئولان دانشگاهی، با هدف کاهش فشار مالی بر دانشجویان و همه‌گیر شدن عدالت آموزشی اجرا شده است. بسیاری از دانشجویان بویژه در مقاطع تحصیلات تکمیلی، سال‌هاست از هزینه‌های تحمیلی مراسم دفاع، پذیرایی‌های گران و رسومات غیرضروری گلایه دارند. برخی تشکل‌ها این روند را مصداق «تبعیض مالی» دانسته‌اند و می‌گویند اسراف و چشم‌وهم‌چشمی، معنای جلسه علمی را تحت‌الشعاع قرار داده است.

اگرچه بخش قابل توجهی از جامعه دانشجویی و دانشگاهی، اجرایی شدن این مصوبه را شرط منطقی و کمک به کاهش هزینه‌های تحصیل می‌دانند، اما شماری نیز معتقدند حذف کامل پذیرایی حتی در شکل ساده و حداقلی شاید موجب سلب بخشی از صمیمیت و فرهنگ تقدیر از اساتید شود. برخی اساتید نیز معتقدند باید میان ضیافت پرخرج و مهمان‌نوازی عرفی تفکیک قایل شد. مسئولان اما تأکید دارند که حفظ شأن علمی جلسه دفاع، مقدم بر هر نوع تشریفاتی است.

*بررسی راه‌حل‌ها؛ چگونه می‌توان تغییر را نهادینه کرد؟

تصویب و اجرای قوانین منع پذیرایی و هدیه در جلسات دفاع، اولین و مهمترین گام مقابله با این پدیده است. همچنین حذف تشریفات غیرضروری، به صورت مستقیم فشار اقتصادی بر دانشجویان را کاهش می‌دهد و سطح عدالت در دفاع از پایان‌نامه را ارتقا می‌بخشد. تبدیل جلسه دفاع به فرصتی صرفاً علمی، سبب ارتقای سطح نقد و بررسی پژوهش‌ها و تقویت الگوی علمی خواهد شد و دانشگاه‌ها می‌توانند با ارائه تسهیلات و کمک‌های مالی و اجرایی، دانشجویان را در مسیر دفاع علمی و کاهش دغدغه‌های مالی همراهی کنند.

*چرا این تغییر مهم است؟

همه دانشجویان باید صرف‌نظر از وضعیت مالی، امکان دفاع علمی برابر داشته باشند؛ جلوگیری از تبعیض و رقابت ناسالم لازمه این عدالت است. همچنین حذف تشریفات، توجه‌ها را بر کیفیت پژوهش متمرکز می‌کند و از حاشیه‌سازی جلوگیری می‌کند و موجب می‌شود دانشجویان بدون نگرانی از هزینه‌های اضافی، بتوانند بر کار پژوهشی خود تمرکز کنند.

در آخر...

موج ممنوعیت پذیرایی در جلسات دفاع پایان‌نامه که از دانشگاه‌های مطرح کشور آغاز شده، پاسخی ضروری به انتقادات دانشجویان نسبت به هزینه‌های اضافی و رقابت‌های پرزرق و برق در این مراسم است. با تبدیل شدن جلسات دفاع به عرصه‌ای برای چشم‌وهم‌چشمی، نه‌تنها فشار مالی بزرگی بر دوش دانشجویان قرار گرفته بود، بلکه حاشیه‌ها گاه هدف اصلی یعنی ارزیابی علمی را تحت‌الشعاع قرار می‌داد.

تجربه دانشگاه‌هایی مانند تهران، شهید بهشتی، اصفهان و دیگر دانشگاه‌های کشور نشان داد که با همراهی دانشجویان، شوراهای پژوهشی و حمایت مسئولان، می‌توان سنت‌های نادرست را اصلاح و شرایط عادلانه‌تری برای همه فراهم کرد. این تصمیم، علاوه‌بر کاهش هزینه‌ها و فشارهای بی‌مورد، موجب ارتقای کیفیت ارزیابی‌های علمی و بازگشت دانشگاه‌ها به رسالت واقعی آموزشی‌شان خواهد شد. در نهایت، تداوم این رویکرد و نظارت بر اجرای دقیق آن، می‌تواند الگوی مثبتی برای اصلاح سایر رسوم نابه‌جای دانشگاهی باشد و گامی مؤثر در مسیر عدالت آموزشی و سلامت فضای علمی کشور به شمار رود.