به گزارش حیات، روزنامه «فرهیختگان» در گزارشی درباره گران بودن کتاب نوشت: همین چند هفته قبل تیتری زدیم با این مضمون که حدود یک‌چهارم تا نیمی از حاضران نمایشگاه اصلاً کتابی نمی‌خرند. همین موضوع باعث شد رسانه‌های خارج‌نشین هم موضوع برایشان جذاب شود و مسأله را پوشش دهند. البته پیش از آنکه موضوع اصلی را باز کنیم، باید نسبت به موضع رسانه‌های غربی اعلام بیزاری و تبری بجوییم و بعد برویم سراغ باقی متن. خدا خیرشان ندهد. به هر ترتیب، شرایط نمایشگاه ۱۴۰۴ این‌گونه بود اما طبیعتاً گزارش ما هم یک وجه از ماجرا است. نمایشگاه کتاب در نسبت با سال قبل و حتی سال‌های قبل‌ترش روی روند صعودی است. نمایشگاه در نسبت با سال گذشته حدود ۲۸۰ میلیارد تومان حجم فروش بیشتری را کسب کرده. شاید بگویید خب اثر تورم مگر کشک است؟ این افزایش حجم فروش بدون احتساب تورم محاسبه شده اما با این حال باز هم آمار صعودی است. برای آنکه به درک درستی از این افزایش برسیم، کافی است یک حساب سر انگشتی انجام دهیم. ما چه کار کردیم؟

برای آنکه به یک عدد دقیق و قابل مقایسه برسیم به سراغ تقسیم فروش کل روی میانگین قیمت کتاب در ماه برگزاری نمایشگاه کتاب رفتیم. به عنوان مثال ۷۷۷ میلیارد تومانِ مجموع فروش را بر ۱۶۸ هزار تومانِ میانگین قیمت کتاب در اردیبهشت ماه ۱۴۰۴ تقسیم می‌کنیم و به این صورت مشخص می‌شود با مجموع فروش نمایشگاه کتاب چند کتاب می‌شود خرید، با این فرمول تورم هم خنثی می‌شود. با همان فرمول به رقم ۴ میلیون و ۶۰۰ هزار می‌رسیم. این یعنی اگر همه کسانی که ۷۷۷ میلیارد فروش نمایشگاه کتاب را رقم زده‌اند، بر اساس میانگین قیمت آن ماه خرید کرده باشند حدود ۴ میلیون و ۶۰۰ هزار نسخه کتاب خریده‌اند. این عدد در سال ۱۴۰۳ و نمایشگاه کتاب سی‌وپنجم ۳,۶۲۶,۲۲۹ می‌شود. این یعنی تفاوت ۱ میلیون نسخه‌ای میان سال ۱۴۰۴ و ۱۴۰۳.

روندها پس از کرونا صعودی می‌شوند

اگر آمار چهار سال پس از کرونا را بخواهیم مقایسه کنیم با ارقام صعودی مواجه می‌شویم که با وجود فشار تورمی باز هم امیدوارکننده‌اند. در اولین نمایشگاه پس از کرونا، رقم ۲۱۱ میلیارد تومانی عایدی نمایشگاه کتاب می‌شود. فروش حضوری خیلی بیش از مجازی نیست و هنوز تب کرونا میان مردم رواج دارد. میزان عناوین فروخته شده در سال ۱۴۰۱، حدود ۳ میلیون کتاب برآورد می‌شود که از این میزان حدود ۱ میلیون و ۸۰۰ عنوان در نمایشگاه کتاب حضوری حاصل شد و در نمایشگاه کتاب مجازی این رقم به ۱ میلیون ۲۰۰ هزار نسخه می‌رسید.

حالا اگر بخواهیم بر اساس میانگین کتاب در اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۱، نمایشگاه کتاب را نقد بزنیم، آمارهای جالبی به دست می‌آید؛ میانگین قیمت کتاب در اردیبهشت ماه ۱۴۰۱، ۶۱ هزار تومان است و اگر مجموع فروش را تقسیم بر میانگین قیمت کتاب کنیم، به رقم ۳,۴۱۱,۷۸۷ می‌رسیم. این عدد در قیاس با اولین نمایشگاه قبل از کرونا، یعنی نمایشگاه ۹۸، حدود ۴۲% کاهش داشته است. قیمت کتاب در قیاس میان ۱۴۰۱ و ۱۳۹۸ حدود ۳۲,۱۳۰ کاهش پیدا کرده است. حالا اگر بخواهیم آمارهای آخرین سال پیش از کرونا را با آمارهای نمایشگاه امسال مقایسه کنیم، با کاهش ۲۲ درصدی در قیاس میان نمایشگاه ۱۳۹۸ و ۱۴۰۴ مواجه می‌شویم و این یعنی هنوز هم نمایشگاه کتاب نتوانسته است به دوران کرونا نزدیک بشود. در حقیقت نمایشگاه کتاب از پایان کرونا تاکنون درمجموع تنها ۲۰ درصد رشد خالص و بدون احتساب تورم در فروش داشته، این یعنی آمارهای وضعیت کتاب همه چنان نگران‌کننده است.

مجازی‌فروشی رونق می‌گیرد

امسال دومین سالی است که نمایشگاه کتاب از در فروش مجازی پررونق‌تر از بخش حضوری عمل می‌کند. این یعنی بخش مهمی از سرپا ماندن نمایشگاه کتاب به دلیل حضور بن کتاب است. در میانه‌های نمایشگاه اعلام شد که قرار است بن‌های کتاب به شکل حضوری هم فعال شود اما این موضوع منتفی شد. شاید اگر این موضوع برقرار می‌شد و بن‌ها به بخش حضوری هم می‌آمدند نمایشگاه حضوری هم رونقی دوچندان می‌گرفت. با این حال این موضوع از دو طرف قابل بحث است؛ اول، می‌شود آن را نگران‌کننده ارزیابی کرد چون در سال ۱۴۰۴ تعداد عناوین فروخته شده مجازی ۱ میلیون و ۸۰۰ عنوان است و این عدد در مقایسه با بهمن ماه ۱۳۹۹، یعنی با ماهی که نمایشگاه کتاب به دلیل کرونا به صورت کامل مجازی برگزار می‌شد، حدود ۵۰۰ هزار عنوان بیشتر شده است.

افزایش آمارهای مجازی لزوماً بد نیست اما ماجرا اینجاست که وقتی آمار نگران‌کننده می‌شود که نمایشگاه حضوری به مرور زمان رو به زوال قرار می‌گیرد. تعداد عناوین فروخته شده طی چهار سال اخیر یک ضرر جدی کرده است. نمایشگاه حضوری امسال در نسبت با نمایشگاه ۱۴۰۱ که یکی از سال‌های زوال نمایشگاه است، کاهشی جدی داشته است و در سال ۱۴۰۱، ۱ میلیون و ۸۰۰ هزار عنوان کتاب در آن فروش می‌رود و سال ۱۴۰۴ این رقم به ۱ میلیون و ۲۰۰ عنوان فروخته شده می‌رسد.

مقایسۀ آمارها با قبل از ۹۹ مدیرپسند نیست

در سال ۹۸،۱۷۵ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان، فروش کل ثبت می‌کند، از آنجایی که پیش از سال ۹۹ آماردهی با جزئیات چندان مرسوم نیست، حالا این رقم را تقسیم بر آمار میانگین قیمت کتاب در اردیبهشت ماه ۱۳۹۸ کرده و آن را با آمارهای نمایشگاه کتاب امسال مقایسه کنید. آمارهای نمایشگاه کتاب در سال ۱۳۹۸ را مقایسه کنید با همین شکل از نمایشگاه در سال ۱۳۹۴. نمایشگاه کتاب در سال ۱۳۹۴، ۷۰ میلیارد تومان فروش کل دارد و اگر با میانگین قیمت کتاب در اردیبهشت ماه همان سال مقایسه کنیم، به رقم ۶,۸۴۷,۹۷۵ می‌رسیم و این رقم در قیاس با آمار سال ۹۸ نشان می‌دهد ۹۸ یکی از بدترین آمارهای چند سال اخیر را رقم زده است. با این حال باز هم آمارهای ۱۴۰۴ و تمام سال‌های بعد از سال ۱۴۰۰، از نمایشگاه ۹۸ به بعد بدتر است.

طی ۱۱ سال اخیر، سال ۱۳۹۷ بهترین آمار را داشته و مجموع فروش ۱۳۰ میلیارد را برای خود ثبت کرده است. اگر بخواهیم با فرمول خودمان نشان بدهیم که این آمار چقدر در نسبت با میانگین قیمت کتاب بالا بوده، کافی است این جمع کل را بر ۱۴ هزار تومان میانگین قیمت کتاب تقسیم کنیم که به رقم ۹ میلیون عنوان می‌رسیم.

قیمت کتاب از سال ۹۴ تا امسال حدود ۱۵ برابر افزایش پیدا کرده است. این افزایش قیمت کتاب طبیعتاً روی بن‌ها اعمال نشده و قطعاً سبد کتاب برای مردم افزایشی پیدا نکرده است. از آخرین سال قبل از کرونا، حدود ۴ برابر قیمت کتاب افزایش پیدا کرده. با این حال، از سال ۹۴ تا سال ۱۴۰۴، نمایشگاه کتاب به میزان شدیدی کاهش قیمت پیدا کرده است. در سال ۱۳۹۷ تعداد عناوین فروخته شده در نمایشگاه کتاب در مقایسه با سال ۱۴۰۴، تقریباً نصف شده است.

قیمت تأثیرگذار است ولی...

افزایش ۱۵ برابری قیمت نمایشگاه در چند سال اخیر قطعاً روی مخاطب اثر گذاشته و از طرفی میل مخاطب به سمت نمایشگاه مجازی هم اثرگذار بوده اما موضوع اینجاست اگر صرفاً بخواهد موضوعات بیرونی روی نمایشگاه کتاب اثر بگذارد، دقیقاً مدیریت نمایشگاه کتاب قرار است چه کاری انجام دهد؟ مگر یکی از نقش‌های مدیریت نمایشگاه مدیریت استقبال مردم نیست؟

موضوع بسیار واضح است که نمایشگاه کتاب به دلایل مختلفی باید با کاهش خرید مواجه شود، از طرفی ارشاد بودجه ندارد و نمی‌تواند همپای با تورم بن کتاب را افزایش بدهد، از جهت دیگر نمایشگاه کتاب به تمام اقشار و خانواده‌ها هم بن کتاب نمی‌دهد و عملاً همه از بن‌کتاب بهره‌مند نمی‌شوند، این موضوع منطقی هم به نظر نمی‌رسد چون ارشاد هم آنقدر توان مالی ندارد. با این حال، مدیریت نمایشگاه باید بتواند روی چرخه فروش کتاب در کشور اثری بگذارد. وقتی در نمایشگاه کتاب چند سال اخیر نویسندگانی که مردم دوستشان دارند، کتاب جدید نمی‌نویسند و در نمایشگاه رونمایی نمی‌کنند و یا وقتی نمایشگاه تا روز چهارم تبلیغاتش به راه نیفتاده است، مشخصاً به نقطه مطلوبی نمی‌رسد.

در جست‌وجوی خروج از وضعیت منفی

اگر بخواهیم در یک نمای کلی به ۱۱ سال اخیر نمایشگاه کتاب نگاهی بیندازیم، شاهد یک سقوط ۷ ساله هستیم. این نمایشگاه از یک سال پس از کرونا شروع به سقوط کرد. ۹۸ آغاز زوال نمایشگاه کتاب است. در سال‌های ۹۹ و ۱۴۰۰ به دلیل کرونا نمایشگاه سقوط می‌کند، ۱۴۰۱ هم نمایشگاه هنوز درگیر همان ۲ سالِ با ماسک است. با این حال سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳ و حتی سال ۱۴۰۴ هم وضعیت نمایشگاه کتاب چندان مطلوب نمی‌شود. موضوع اینجاست که مدیریت نمایشگاه کتاب در سال‌های اخیر عملاً هیچ تغییری نکرده، تفاوت دولت‌های اصولگرا و اصلاح‌طلب هم تنها در دایره نویسندگانی است که به خود راه می‌دهند، وگرنه نمایشگاه کتاب در سه دولتی که در این ۱۱ سال روی کار آمده چندان تغییری نکرده است.

نمایشگاه نه در تبلیغات و نه در برنامه‌ریزی فروش چندان تغییری نکرده. اگر مخاطبان پر و پا قرص آن بپرسید که در ۱۱ سال اخیر چه تغییری را در نمایشگاه دیده‌اند، عملاً با پاسخ مثبتی مواجه نمی‌شوید. نمایشگاه کتاب طی سال‌های اخیر دچار مسائل و مصائب بیشتری شده اما هم‌پای با این موضوعات نه مدیریت نمایشگاه بهتر شده و نه ساختار آن به نقطه مطلوبی رسیده است.

بالا رفتن حجم فروش کافی نیست

شاید در نگاه اول این‌طور به نظر برسد که فارغ از تورم هم نمایشگاه کتاب سعی کرده پس از دوران کرونا، حجم فروش را بالا ببرد. حجم فروش در نسبت به سال ۱۴۰۱ بیش از سه برابر شده و از طرفی میانگین قیمت کتاب هم کمتر از سه برابر افزایش پیدا کرده، با این تفاسیر باید وضعیت نمایشگاه کتاب مناسب ارزیابی شود، اما نکته اینجاست که اصلاً اوضاع در تعداد عناوین فروخته‌شده مناسب نیست. فروش نمایشگاه کتاب در سال‌های اخیر از ۵ میلیون بالاتر نرفته و حتی کتاب‌های پرفروش چند سال اخیر نمایشگاه کتاب تقریباً تکراری‌اند. این در حالی است که عمده تفاوت را در نمایشگاه‌های پیش از کرونا معرفی کتاب‌های جدید رقم می‌زد و دیدن نام‌های تازه مردم را به سمت خرید کتاب سوق می‌داد.

از طرفی موضوع دیگر در کاهش عناوین پرفروش میل مردم به سمت نسخه الکترونیک کتاب‌هاست. مردم عملاً همان کتاب‌های پرفروشی که هر سال در نمایشگاه کتاب هستند و از کتاب‌ساز (ناشرانی که با تغییراتی کتاب‌های باقی ناشران را به چاپ می‌رسانند) گرفته تا ناشران واقعی آن را چاپ می‌کنند، می‌توانند به صورت الکترونیکی بخوانند؛ امکانی که در سال‌های ۹۷ و قبل‌تر تا این حد شیوع پیدا نکرده بود. نمایشگاه کتاب برای این نسخه‌های مجازی کتاب هم برنامه‌ای نداشت و به جز آوردن پلتفرم‌های بزرگ کتاب الکترونیکی برنامه دیگری برای بهبود فضا و ایده تازه‌ای برای خوانندگان الکترونیکی کتاب نداشت.

شاید وقتی به نمودار نگاهی می‌اندازیم گمان کنیم که نمایشگاه کتاب دارد به سمت روزهای خوب می‌رود اما واقعیت اینجاست که این روزهای خوب با تنفس مصنوعی حاصل شده و نتیجه یک برنامه‌ریزی بلند مدت و رویکرد منسجم در حوزه کتاب نیست. اگر ناشران به عرضه تیراژهای قبلی‌شان در نمایشگاه اکتفا می‌کنند، دلیلش وضعیتی است که دچارش شده‌اند، اگر فلان ناشر مجبور می‌شود، کتاب مشهورش را با عکس بازیگران مشهور چاپ کند و تمام غرفه‌اش را به یک پلتفرم نمایش خانگی اختصاص دهد، دلیلش این است که چاره‌ای برای ناشر وجود ندارد و اگر این کار را انجام ندهد باید پایش را از سبد کوچک مصرفِ کتاب خانوار کوتاه کند.

موضوع کاملاً واضح است. نمایشگاه کتاب در وضعیتی نگران‌کننده به سر می‌برد و طبیعتاً برخی آمارهای امیدوارکننده در نمایشگاه امسال نشان از بهبود شرایط ندارد. درحقیقت اوضاع کتاب کاملاً سینوسی است و به یک ثبات نرسیده. آمارهای ۱۴۰۲ نسبتاً مطلوب بود و ناگهان ۱۴۰۳ دچار بحران شدیم، هیچ بعید نیست که در سال ۱۴۰۵ دوباره دچار بحران شویم و نمایشگاه کتاب یک افت جدی را تجربه کند، کما اینکه چنین اتفاقی در سال‌های گذشته هم افتاده و بعید نیست که دوباره به سراشیبی سقوط بیفتد.

با این حال، آنچه مدیران این نمایشگاه و معاونت فرهنگی تا سال آینده باید انجام بدهند کاملاً واضح است، آن‌ها باید تمام سعی‌شان را بر احیای نمایشگاه حضوری بگذارند و البته تمام تلاششان را بکنند تا لااقل به آمارهای یکی از بدترین سال‌های پیش از کرونا یعنی سال ۱۳۹۸ برسند و این یعنی فروش حداقل ۵ میلیون عنوان کتاب.