به گزارش پایگاه خبری حیات به نقل از آنا؛ در عصر حاکمیت پلتفرم‌ها، خانواده‌ها ــ به‌ویژه والدین ــ ناخواسته به بازنمایی‌کنندگان دائمی زندگی فرزندانشان در فضای مجازی تبدیل شده‌اند. مفاهیمی، چون «شَرنْتینگ» (Sharenting) ــ ترکیبی از اشتراک‌گذاری (Sharing) و والدگری (Parenting) ــ اکنون به پدیده‌ای جهانی بدل شده که آثار روانی، اجتماعی و حقوقی آن بر کودکان، نگرانی‌های جدی پدید آورده است.
والدین، با نیت‌هایی گاه صادقانه، اما ناآگاهانه، اقدام به انتشار تصاویر، ویدیوها و اطلاعات خصوصی فرزندان خردسال خود می‌کنند؛ غافل از آنکه این رفتارها، ممکن است نه‌تنها مصداق بارز نقض حریم خصوصی کودک باشد، بلکه والدین را در معرض مسئولیت کیفری نیز قرار دهد. گزارش سال ۲۰۲۳ مرکز بین‌المللی امنیت دیجیتال کودکان نشان می‌دهد که بیش از ۸۵ درصد از والدین در کشورهای در حال توسعه، حداقل یک‌بار اطلاعات کودک خود را بدون رضایت یا آگاهی او در فضای مجازی منتشر کرده‌اند؛ در حالی که این رقم در سال ۲۰۱۰ حدود ۳۴ درصد بود. در ایران نیز، با رشد پرشتاب استفاده از شبکه‌های اجتماعی، به‌ویژه اینستاگرام و تیک‌تاک، شمار کودکانی که در فضای عمومی، بدون ملاحظه حقوقی، تبدیل به «محتوا» شده‌اند، به‌طور نگران‌کننده‌ای در حال افزایش است.
۱- از مرز اشتراک تا نقض حقوق بنیادین کودک؛ حق کودک بر حریم خصوصی، شأن انسانی و محافظت از حیثیت، از جمله حقوق بنیادینی است که در اسناد داخلی و بین‌المللی تأکید شده‌اند. ماده ۱۶ کنوانسیون حقوق کودک (CRC) به‌صراحت اعلام می‌دارد که «هیچ کودکی نباید در زندگی خصوصی، خانوادگی، اقامتگاه یا مکاتبات خود مورد مداخله خودسرانه یا غیرقانونی قرار گیرد.» در حقوق ایران نیز، ماده ۴ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب ۱۳۹۹ انتشار فیلم یا تصویر خصوصی کودکان را که منجر به آسیب حیثیتی، روانی یا کرامت فردی آنان شود، جرم‌انگاری کرده است. این ماده به‌ویژه زمانی فعال می‌شود که کودک، صرفاً ابزاری برای کسب شهرت یا منفعت والدین شده باشد؛ رفتاری که به‌روشنی در بسیاری از صفحات کودک‌محور قابل مشاهده است.
۲- آسیب‌شناسی اجتماعی و روان‌شناختی: کودکی که از خود بیگانه می‌شود؛ کودکی که از نخستین سال‌های زندگی در معرض نگاه‌های میلیونی قرار می‌گیرد، به تدریج «خودِ عمومی» خود را جایگزین «خودِ خصوصی» می‌کند. این کودک، در آینده دچار نوعی اختلال در هویت‌یابی، شکل‌گیری اعتمادبه‌نفس، و حتی گاهی ابتلا به اختلالات اضطرابی یا افسردگی خواهد شد. طبق مطالعه سال ۲۰۲۲ مؤسسه Child Mind Institute در آمریکا، کودکانی که در ۵ سال ابتدایی زندگی‌شان به‌طور مداوم در شبکه‌های اجتماعی حضور داشتند، ۴ برابر بیش از دیگران در سن نوجوانی دچار اختلال خودپنداره (self-concept disorder) شدند. در ایران نیز، پژوهشی میدانی در سال ۱۴۰۲ در دانشگاه علامه طباطبایی نشان داد که ۷۲ درصد از والدینی که فرزندان خود را در صفحات عمومی معرفی کرده‌اند، هیچ آگاهی از پیامدهای حقوقی یا روانی این کار نداشتند. این خلأ آگاهی، یکی از مهم‌ترین چالش‌های حقوق کودک در فضای مجازی است.
۳- وقتی والدین پاسخگو می‌شوند: مسئولیت کیفری ناشی از بی‌احتیاطی دیجیتال؛ در صورت اثبات آسیب روانی، حیثیتی یا جنسی ناشی از افشای اطلاعات در فضای مجازی، والدین طبق قانون ایران می‌توانند تحت پیگرد کیفری قرار گیرند. ماده ۶۳۱ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) نیز در صورت سوء‌استفاده از وضعیت کودک، به‌ویژه در مسیر کسب منافع شخصی، ضمانت اجرای کیفری قائل شده است. از سوی دیگر، اگر کودک قربانی کودک‌آزاری آنلاین شود (مانند فیشینگ، دگرگون‌سازی چهره، یا سرقت هویت دیجیتال)، و اثبات شود که سهل‌انگاری والدین زمینه‌ساز این آسیب بوده است، دادگاه می‌تواند آنان را به‌عنوان «قاصر» و نه «معذور» تلقی کند. بنابراین، والدین نه‌فقط در برابر کودک، بلکه در برابر قانون نیز مسئول‌اند.
۴- چه باید کرد؟ راهکارهای پیشگیرانه و اصلاح‌نگر
۱-آموزش عمومی و رسانه‌ای والدین؛ باید از طریق برنامه‌های تلویزیونی، پادکست‌ها، کارگاه‌های حضوری و غیرحضوری، والدین را نسبت به مفاهیم نوین حریم خصوصی کودک، مصادیق نقض آن، و مخاطرات فضای مجازی آگاه کرد.
۲-افزایش نظارت قضایی بر صفحات کودک‌محور؛ دادستانی‌ها و سازمان بهزیستی باید با همکاری پلیس فتا، صفحات و کانال‌هایی را که با بهره‌کشی رسانه‌ای از کودکان فعالیت می‌کنند، رصد و ساماندهی کنند.
۳-اصلاح قانون با تمرکز بر «شرنتینگ غیرمجاز»؛ می‌توان در قانون حمایت از اطفال و نوجوانان، مواد مستقلی برای جرم‌انگاری شَرنْتینگ‌های آسیب‌زا و تکرارشونده گنجاند، به‌ویژه در مواردی که کودک در معرض مخاطرات تجاری یا هویتی قرار گیرد.
ضرورت تغییر در پارادایم والدگری در عصر دیجیتال
والدگری در قرن بیست‌ویکم، مستلزم آگاهی حقوقی، بینش روان‌شناختی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی است. دیگر نمی‌توان با معیارهای سنتی و بدون آموزش، فرزند را وارد جهان دیجیتال کرد و گمان برد که «خاطره‌سازی» بی‌ضرر است. کودکِ امروز، دارای حقوق مستقل، شأن اجتماعی و حریم خصوصی است؛ حتی در برابر والدین. در نتیجه، هر اشتراک‌گذاری بی‌محابا، هر تصویر بی‌اجازه، و هر تبدیل کودک به محتوای دیجیتال، ممکن است نقض مستقیم حقوق بنیادین او باشد. جامعه‌ی امروز، نیازمند گفت‌وگویی عمیق و چندوجهی درباره شیوه‌های صحیح والدگری دیجیتال است. تا زمانی که این گفت‌وگو صورت نگیرد، و والدین با ابزارهای حقوقی و روان‌شناسی کودک آشنا نشوند، شکاف میان کودک و والد، قانون و عرف، و آسیب و آگاهی، عمیق‌تر خواهد شد.
نظر شما