به گزارش خبرنگار سیاسی حیات؛ تأمین امنیت ملی و قدرت چانه زنی هر دولت در عرصه بین ­المللی بر گرفته از مؤلفه­ های قدرت ملی و وزن ژئوپلیتیکی آن دولت است. قدرت ملی و وزن ژئوپلیتکی هر کشور تأثیر مستقیمی بر منزلت و مرزهای ژئوپلیتیکی آن کشور یا دولت دارد. این چهار مقوله (قدرت ملی، وزن ژئوپلیتیکی، منزلت ژئوپلیتیکی و مرزهای ژئوپلیتیکی)، ریشه های خود را از عوامل و مؤلفه های قدرت می گیرند که متخصصان امر سرچشمه قدرت را بیش از ۱۰ مورد نام برده اند. در قرن بیستم و دهه اول قرن بیست و یکم یکی از مهمترین مؤلفه‏های تاثیرگذار در تولید قدرت و افزایش وزن ژئوپلیتیکی، انرژی هسته­ای است. دولتها و کشورهایی که دسترسی کامل و استقلال فرایند تولید انرژی هسته ای و چرخه سوخت هسته ای را دارند از قدرتمندترین کشورهای جهان هستند.

حدود ۲۰ سال از آغاز پرونده‌سازی برای صنعت هسته‌ای ایران می‌گذرد و امروز یک‌بار دیگر جا دارد به چرایی این شعار بپردازیم که «انرژی هسته‌ای حق مسلم ماست»؛ شعاری که از نخستین روزهای این ماجرا از سوی مردم تکرار شده است.

درست است در این چند سال اخیر به خاطر دروغ پردازی رسانه های زنجیره ای در این خصوص که داشتن انرژی هسته ای باعث عقب ماندگی اقتصادی و فقر معیشت مردم شده است کمی این شعار کمرنگ شد اما با عقب نشینی هایی که در برجام انجام شد نتیجه ای گرفته نشد مردم با توجه به دستاوردهایی که انرژی هسته ای می تواند بسیاری از وابستگی ها ایران را به کشورهای غربی که اهرم فشار و اعمال تحریم های شده است را در داخل بسازد مجدد خواستار فعالیت هسته ای ایران شدند.

شعار اصلی و خواسته مردم ایران با تحمل تهدیدها و تحریم‌ها این بود که انرژی هسته‌ای حق مسلم ما است. برای این حق ایستادگی کردیم. یعنی این حق برای ما باید ترسیم شود.

موضوعی که موجب این همه جنجال شده و در صدر مسایل مهم سیاست خارجی کشورهای بزرگ دنیا یعنی آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان قرار گرفته ، موضوع برنامه انرژی هسته ای ایران است.

مقام های کشورهای مزبور در بالا ترین سطح سیاسی، برای هر موضوعی دیگری که با یکدیگر دیدارمی کنند، به موضوع پرونده هسته ای ایران هم می پردازند. اهمیت این موضوع محدود به ایران نمی شود هیچ موضوع مربوط به ایران تا کنون این چنین در سطح بین المللی اهمیت پیدا نکرده است علت و اساس این مشکل بر می گردد به سال ۱۹۶۸ در این سال با ابتکار کشورهای غربی دارای فناوری هسته ای پیمانی منعقد شد که به پیمان منع تولید و تکثیر سلاح های هسته ای معروف است.

بنابر این امضا کردن یک سند الزام حقوقی همه جانه و قطعی ایجاد نمی کند. NPT در سال ۱۹۷۰ لازم الاجرا شد. در مذاکراتی که مابین سال های ۶۵ تا ۶۸ برای انعقاد NPT صورت گرفت. یک پاره ای از کشورها از جمله هند که امروز یک بازیگران اصلی است، خیلی سخت گیری می کردند و این پیمان را نقد می کردند.

نظر هند و پارهای از کشورهای جهان سوم این بود که پیمانی در حال شکل گرفتن است که هدف عمده آن بستن دست و بال کشورهای فاقد فناوری هسته ای است. به نظر هند کشورهای غربی فناوری هسته ای را بدست آورده بودند و حتی بمب هسته ای هم داشتند وحال که نوبت کشورهای جهان سوم رسیده بود که فناوری هسته ای بدست آورند، غربی ها سعی داشتند که جلوی این امر را بگیرند .هند نهایتا پیمان را امضا نکرد. به تبعیت هند پاکستان هم پیمان را امضا نکرد . همان طور که می دانید هر دوی این کشورها امروز قدرت های هسته ای هستند.

 انرژی هسته ای دارای مزایایی است که کاربرد آن را افزایش می دهد . به عنوان  مثال، این انرژی کمترین تاثیر را بر محیط دارد ، همچنین به صرفه و اقتصادی است و در زمینه امنیت ملی انرژی نقش عمده ای دارد.  نیروگاههای هسته ای  را بر اساس راکتوری که در آن  استفاده می شود  تقسیم بندی می کنند.

دلیل اصلی تأسیس این سازمان، استفاده از انرژی اتمی در صنایع، کشاورزی و خدمات و ایجاد نیروگاه‌های اتمی و کارخانه‌های آب‌شیرین‌کن، تولید مواد اولیه مورد نیاز صنایع اتمی، ایجاد زیربنای علمی و فنی لازم برای اجرای طرح‌های مزبور و همچنین برقراری هماهنگی و نظارت بر کلیه امور مربوط به انرژی اتمی در کشور عنوان شد.

فعالیت‌های هسته‌ای قبل از انقلاب اسلامی

اولین تلاش‌های ایران برای دستیابی به فناوری هسته‌ای به دهۀ ۱۹۵۰ میلادی بازمی‌گردد. نخستین کشوری که ایران را به دستیابی به فناوری هسته‌ای ترغیب و این فناوری را به ایران منتقل کرد (ایالات متحده آمریکا)، نخستین مخالف جدی امروز ایران در تحقق فعالیت‌های هسته‌ای آن می باشد. اولین قدم جدی در زمینۀ استفاده از علوم و فناوری هسته‌ای در ایران در سال ۱۳۳۵ (۱۹۵۶) برداشته شد. در ۱۴ اسفند ۱۳۳۵ (۵ مارس ۱۹۵۷) موافقت نامۀ همکاری بین دولت ایالات متحده آمریکا و دولت ایران راجع به استفاده‌های غیرنظامی از انرژی اتمی امضاء گردید. این موافقت‌نامه که از طرف دولت ایالات متحده آمریکا رئیس کمیسیون انرژی اتمی این کشور آن را امضاء نمود، مشتمل بر یک مقدمه و یازده ماده است. این موافقت‌نامه در تاریخ دوازدهم بهمن‌ماه ۱۳۳۷ به‌تصویب مجلس شورای ملی رسید. طبق مادۀ ۳ این موافقت‌نامه، طرفین اطلاعات مربوط به امور زیر را مبادله خواهند نمود:

طرح، ساختمان، کارکردن رآکتورهای تحقیقاتی و به‌ کاربردن آن‌ها به شکل وسائل تحقیقاتی توسعه و مهندسی و در معالجات رادیوتراپی.

مسائل بهداشتی و استحفاظی مربوط به‌کارکردن و استفاده از رآکتورهای تحقیقاتی.

استفاده از ایزوتوپ‌های رادیواکتیو در تحقیقات فیزیکی و زیست‌شناسی، معالجات رادیوتراپی، کشاورزی و صنعتی.

طبق این موافقت‌نامه، کمیسیون انرژی اتمی آمریکا اورانیومی را که دارای مقدار زیاد ایزوتوپ یو ۲۳۵ (U-۲۳۵) است به هر مقدار که به ‌عنوان سوخت بدوی و علی‌البدل در به‌کار انداختن رآکتور تحقیقاتی لازم باشد، به دولت ایران واگذار خواهد نمود. کمیسیون همچنین مواد مورد لزوم ساختمان و کارکردن رآکتورهای تحقیقاتی در ایران را چنان‌چه در دسترس داشته باشد و تهیه آن در بازار میسر نباشد، به دولت ایران یا به اشخاص تحت اختیار قانونی آن فروخته یا به اجاره واگذار خواهد نمود.

طبق مادۀ ۱۰ این موافقت‌نامه نیز طرفین انتظار خود را این گونه بیان داشتند که این موافقت‌نامه بدوی، به‌جلب همکاری بیشتری در راه توسعۀ ایجاد طرح و ساختن و به‌کار انداختن رآکتورهای مولد نیرو منتهی گردد. بدین مناسبت، طرفین راجع ‌به امکان انعقاد یک موافقت‌نامه دیگر به‌منظور همکاری در مورد تولید نیرو از انرژی اتم در ایران، گاه‌به‌گاه با یکدیگر مشورت خواهند نمود.

این موافقت‌نامه برای بار اول  در تاریخ ۱۸ خردادماه ۱۳۴۳ (۸ ژوئن ۱۹۶۴) در واشنگتن مورد اصلاح طرفین قرار گرفت که در مورخ ۱۳۴۵/۹/۲۹ نیز به تصویب مجلس شورای ملی رسید. متن اصلاحیۀ دوم نیز ۱۸ مارس ۱۹۶۹ در واشنگتن به امضای طرفین رسید و در ۱۹ تیرماه ۱۳۴۸ نیز به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

به موازات موافقت نامۀ همکاری هسته‌ای بین ایران و آمریکا، انستیتو علوم هسته‌ای که تحت نظارت سازمان مرکزی پیمان سنتو بود از بغداد به تهران منتقل شد و دانشگاه تهران، مرکزی را تحت عنوان مرکز اتمی دانشگاه تهران برای آموزش و پژوهش هسته‌ای پایه گذاری نمود. چندی بعد در سال ۱۳۳۷ به پیشنهاد دانشگاه تهران، ساخت یک رآکتور اتمی در دستورکار دولت قرار گرفت و تصویب گردید. در همین راستا آیزنهاور، رئیس جمهور آمریکا، جهت تبلیغ طرح خود (اتم برای صلح) یک رآکتور اتمی به ایران داد. عملیات ساختمانی رآکتور دانشگاه تهران در ۱۳۴۰ آغاز و در آبان ماه ۱۳۴۶ آمادۀ کار گردید و عملاً مورد بهره‌برداری قرار گرفت. ظرفیت این رآکتور ۵ مگاوات بود و با ۵۸۴/۵ کیلوگرم سوخت اورانیوم بسیار غنی شدۀ ۹۳ درصد که تا سال ۱۳۵۷ از طرف آمریکا تأمین می گردید، کار می کرد. ایجاد رآکتور اتمی دانشگاه تهران نقطه آغاز مهمی در زمینه فعالیت های هسته ای ایران محسوب می شود و عملاً در طول ساخت این رآکتور که بعضاً کارشناسان ایرانی نیز در فرایند آن حضور داشتند، تحول مثبتی در زمینه ایجاد صنایع هسته ای در کشور صورت گرفت. در کنار این اقدام، دولت آمریکا تجهیزات مربوط به سلول های داغ را جهت جداسازی پلوتونیوم در اختیار ایران قرار داد.

ایران و آمریکا در سال ۱۹۷۴ نسبت به ایجاد یک کمیسیون مشترک با نیت تقویت همکاری در همۀ زمینه ها از جمله همکاری در زمینۀ علوم هسته‌ای به خصوص تولید انرژی هسته‌ای توافق نمودند. در همین زمان، قراردادی مقدماتی امضا شد که بر مبنای آن مقرر شد دولت آمریکا سوخت غنی شده برای رآکتورهای هسته‌ای قدرت را که قرار بود از جانب آمریکا برای ایران ساخته شود، فراهم نماید. همچنین بر اساس توافق به عمل آمده پیشنهاد شد که همکاری های هسته‌ای بین ایران و آمریکا به عنوان بخشی از برنامۀ کمیسیون مشترک ایران و آمریکا بوده و انرژی هسته‌ای تحت سرپرستی ادارۀ تحقیقات و توسعۀ انرژی آمریکا قرار گیرد. در سال ۱۹۷۵ هوشنگ انصاری، وزیر امور اقتصاد و دارائی ایران، و وزیر امور خارجۀ آمریکا یک قرارداد گستردۀ اقتصادی که شامل فروش ۸ رآکتور به ارزش ۴/۶ میلیارد دلار به ایران بود را امضاء کردند. کمیسیون انرژی اتمی آمریکا موافقت کرد که یک رآکتور آب سبک به ظرفیت ۱۲۰۰ مگاوات همراه با سوخت آن به ایران فروخته شود و همچنین، یک قرارداد اولیه برای تأمین سوخت مربوط به رآکتورهای دیگر ایران نیز امضاء شد. هنری کیسینجر، وزیر امور خارجۀ وقت آمریکا، طی ملاقاتی با اعضای کمیسیون مشترک ایران و آمریکا اعلام کرد که ایران علاقمند است حداقل ۴ رآکتور برق همراه با کارخانجات آب شیرین کن توسط آمریکا در ایران ساخته شود. در ضمن، مقامات ایران سعی می کردند که رضایت آمریکا را در مورد ساخت مؤسسات بازفرآوری در ایران به دست آورند. متعاقب آن، ایران اعلام کرد که حاضر است به میزان ۷۵/۲ میلیارد دلار در یک کارخانۀ خصوصی غنی‌سازی در آمریکا سرمایه گذاری نماید. پس از انتخاب کارتر به ریاست جمهوری آمریکا، مذاکرات وی با شاه ایران باعث گردید تا مسائل باقی مانده جهت رسیدن به یک موافقت نامۀ جدید برای همکاری های هسته‌ای حل شود

با اقدام به‌دنبال موافقت‌نامۀ آمریکا و ایران در خصوص همکاری‌های فنی که در ۴ مارس ۱۹۷۵ منعقد شد، سازمان انرژی اتمی ایران و وزارت انرژی آمریکا موافقت‌نامه ای را درخصوص آموزش پرسنل ایرانی در زمینه علوم و مهندسی هسته‌ای امضاء کردند. طرفین طبق این موافقت‌نامه تصمیم گرفتند در زمینه آموزش پرسنل مرکز فن‌آوری هسته‌ای اصفهان (ENTEC) در حوزه برخی موضوعات منتخب در مهندسی و علوم هسته‌ای همکاری نمایند. طبق مادۀ ۳ این موافقت‌نامه، حوزه‌های موضوعی برنامه آموزشی شامل علوم و فن‌آوری مناسب با این نیازها مشخص شده است: طراحی و مهندسی رآکتور، ادارۀ (بهره‌برداری) رآکتور، ایمنی رآکتور، پردازش داده‌ها، فیزیک نوترون تجربی، علوم زیست‌محیطی، مواد رآکتور، الکترونیک و به‌کارگیری ابزار، ادارۀ سلول‌های داغ، زباله‌های رادیواکتیو و مصرف آن‌ها، رسوب‌زدایی هسته‌ای، فن‌آوری سدیم، ادارۀ آزمایشگاه عمومی.

در سال ۱۳۵۵ (۱۹۷۶) همچنین ۵ قرارداد مرتبط با هم با شرکت آمریکایی جنرال اتمیک منعقد گردید:

-        طبق قرارداد شمارۀ ۱، شرکت مزبور متعهد بود تا ابزار و قطعات لازم برای تبدیل رآکتور تحقیقاتی تهران را مشتمل بر ابزار و متعلقات رآکتور و سوخت هسته‌ای تحویل دهد.

-        موضوع قرارداد شمارۀ ۲، خدمات طراحی جهت تبدیل رآکتور تحقیقاتی تهران و ارائۀ اطلاعات و گزارشات مربوطه و آموزش پرسنل سازمان انرژی اتمی بوده است.

-        موضوع قرارداد شمارۀ ۳، انجام نظارت و کنترل رآکتور تریگا در حین شروع به کار و اجرای آزمایشات لازم برای راه اندازی رآکتور بوده است.

-        موضوع قرارداد شمارۀ ۴، تحویل دستگاه های کنترل مربوط به رآکتور هسته‌ای بوده است.

-        موضوع قرارداد شمارۀ ۵، نصب و آزمایش دستگاه های سوخت رآکتور می باشد.

بر اساس این گزارش؛ در فضای نامعقول و تنش آلود مناسبات هسته ای از جانب قدرتهای هسته ای با کشورهای در حال دست یابی به چرخه سوخت هسته ای، به نظر می‏رسد که ایران می تواند از موقعیت و پتانسیلهای ذاتی و طبیعی خود بهتر استفاده کند. ایران با دارا بودن ۳۳ تریلیون متر مکعب گاز طبیعی(۱۷ درصد ذخایر جهانی) و ۵/۱۳۷ میلیارد بشکه نفت خام (۵/۱۱ ذخایر جهانی) مقام دومین کشور دارنده بیشترین ذخایر نفت (پس از عربستان) و گاز (پس از روسیه) را دارد. چرخه سوخت هسته ای ایران زمانی منجر به تولید قدرت ملی معنی دار می شود که نه تنها دولت ایران، انرژی هسته ای را در علوم مختلف و تولیدات صنعتی وارد کرده و به تولید انبوه برساند؛ بلکه مسئولین امر و رهبران سیاسی بتوانند «مثلث استراتژیک انرژی» یعنی نفت، گاز طبیعی و انرژی هسته ای را تجمیع کرده و ایران را به قدرت اول انرژی جهانی تبدیل کنند.

گزارش: صفورا طالب زاده