هنگامی که یک خانواده، عزیزی را در یک حادثه یا حمله نظامی از دست می دهد، هر تلاشی برای اطلاع از سرنوشت آن فرد، در اولویت است. در حوادثی مانند انفجار، سیل، زلزله، آتش سوزی و ... اگر امکان شناسایی فوری قربانیان نباشد و یا در پی گذشت زمان، اثر تجزیه آنزیمی در بدن قربانیان سبب غیرقایل شناسایی شدن پیکرها شود، علم ژنتیک توانایی تشخیص و تعیین هویت را بر عهده دارد.

مرکز تحقیقات ژنتیک انسانی نور با هدف پایان بخشیدن به انتظار خانواده هایی که عزیزان خود را در دوران دفاع مقدس از دست داده اند که با نام شهدای مفقودالاثر در جامعه شناخته می شوند، تاسیس شد. برای اطلاع از نوع فعالیت این مرکز و روند کار تشخیص هویت شهدای گمنام دکتر محمود تولایی رئیس مرکز تحقیقات ژنتیک نور و رئیس انجمن ژنتیک ایران به سوالات خبرنگار پایگاه خبری حیات پاسخ داد که در ادامه می خوانید:

دکتر تولایی گفت: فعالیت ما در این مرکز مبتنی بر قاعده توارث است. هر فرزند نیمی از اطلاعات ژنتیکی خود را از پدر و نیم دیگر را از مادر دریافت می کند، در نتیجه سلول اولیه ایجاد شده که حاوی اطلاعات ژنتیکی والدین خود است، مبنای شکل گیری تمامی سلول های بدن انسان خواهد بود، بنابراین تمامی سلول ها دارای پلاک اختصاصی و قابل تشخیص هستند.

وی با اشاره به اینکه در این مرکز امکان استخراج DNA از بافت پوست، عضله، سلول خونی، تار موی ریشه دار و ... از پیکر شهدای گمنام وجود دارد، افزود: آنچه در فرآیند آزمایشگاهی صورت می گیرد استخراج ژنوم از نمونه خونی خانواده های شهدای گمنام و نمونه برداری از پیکر شهدا است. سپس این اطلاعات ژنتیکی در بانک داده های اطلاعاتی ژنتیکی ثبت می شود و مجموعه این اطلاعات ژنتیکی به وسیله یک نرم افزار مورد مقایسه قرار می گیرد و به دنبال تطبیق داده ها می گردد.

تعدای شهدای گمنام دفاع مقدس

دکتر تولایی گفت: پس از پایان جنگ، حدود 50هزار نفر مفقود وجود داشت که طی سال های مختلف نزدیک به 40 هزار از مفقودین تعیین تکلیف شدند که عده ای از آنان اسیر و عده ای به شهادت رسیده بودند. از ده هزار نفر باقی مانده نزدیک به 5 هزار نفر قبل از سال 1381 تفحص و به عنوان شهید گمنام در مناطق و مناسبت های مختلف به خاک سپرده شده بودند.

وی افزود: از سال 1381 از تمامی شهدای گمنام تفحص شده، که فاقد اطلاعات قابل شناسایی بوده اند، نمونه برداری شده و برای تهیه پروفایل مورد آزمایشات ژنتیک قرار گرفته و در بانک اطلاعاتی ژنتیکی ذخیره شده است. در حال حاضر 2 هزار شهید گمنام دارای پروفایل ژنتیکی در بانک اطلاعاتی ما هستند که پیکرهایشان در یادمان های مختلف سراسر کشور به خاک سپرده شده است.

تشخیص شهدای ایرانی از کشته شدگان عراقی امکان پذیر است

دکتر تولایی گفت: تفحص های برون مرزی با تیم های مشترک ایرانی و عراقی صورت می گیرد. همکاران ما در کمیته جستجوی مفقودین از ابتدای تفحص، براساس 15 شاخصه از لوازم و وسایل همراه پیکر مانند لباس، قمقمه، برند پوتین، کمربند و... به تفکیک شهدای ایرانی از کشته شدگان غیر ایرانی می پردازند.

وی افزود: همکاری مشترک با وزارت شهدا و انفال کشور عراق و مجموعه نظامی و پزشکی قانونی عراق برای شناسایی پیکرها وجود دارد.

رئیس مرکز ژنتیک نور ادامه داد: این مجموعه در زمینه تشخیص هویت با پلیس، پزشکی قانونی و قوه قضاییه نیز همکاری دارد.

چند بانک اطلاعاتی داده ژنتیکی وجود دارد؟

دکتر تولایی با اشاره به اینکه دو بانک اطلاعاتی بزرگ برای داده های ژنتیکی در اختیار داریم، گفت: از سال 1381 به بعد از تمامی پیکرهای شهدای گمنام تفحص شده، نمونه برداری انجام شده و اطلاعات ژنتیکی آنها در یک بانک داده اختصاصی ذخیره شده است.

وی افزود: دومین بانک داده بزرگ حاوی اطلاعاتی ژنتیکی ما، مربوط به پروفایل خانواده های دارای شهید گمنام است که از آنان که شامل پدر، مادر، خواهر، برادر، همسر و فرزندان شهید می شود، از هرکدام از اینها که در دسترس باشد، نمونه گیری انجام می شود. در حال حاضر از بیش از 58 درصد از خانواده ها، حدود 16هزار نفر، نمونه گیری انجام شده است.

رئیس مرکز تحقیقات ژنتیک نور ادامه داد: در برخی استان ها از اکثریت خانواده ها و در برخی استانها درصدهای کمتری نمونه گیری انجام شده است، در استان تهران تنها حدود30 درصد از خانواده های شهدای گمنام دارای نمونه ژنتیکی در بانک داده ها هستند.

وی با اشاره به اینکه تعیین هویت از سال 1386 آغاز شده است، افزود: تاکنون 700 شهید گمنام با استفاده از علم ژنتیک، شناسایی و به خانواده هایشان معرفی شده اند. والدین شهدا در کهنسالی هستند و ضرورت دارد که در تکمیل اخذ نمونه از خانواده و منتسبین تسریع شود. قطعا تکمیل بانک داده اطلاعات ژنتیک خانواده ها، به روند شناسایی و تعیین هویت شهدای گمنام سرعت خواهد بخشید.

وزارت بهداشت حمایت کند

رئیس مرکز ژنتیک نور گفت: یکی از مشکلات فعلی این مرکز تهیه مواد و کیت های ژنتیکی است. این اقلام آزمایشگاهی با ارز آزاد خریداری می شود که قیمت آنها نسبت به سال گذشته ۵-۳ برابر شده است.

وی افزود: پیگیری مستمر ما در چند ماه گذشته از وزارت بهداشت برای شمول ارز ۴۲۰۰ برای نیازهای اقلام آزمایشگاهی طرح شناسایی ژنتیکی شهدای گمنام همچون سایر مواد آزمایشگاهی حوزه از این وزارتخانه به نتیجه نرسیده و ما همچنان منتظر موافقت و اقدام وزارت بهداشت هستیم.

خانواده های شهدای گمنام بدانند

رئیس انجمن ژنتیک ایران گفت: خانواده های دارای شهید گمنام که تاکنون برای تهیه پروفایل در بانک داده اطلاعات ژنتیکی از آنان نمونه گیری نشده است، در استان تهران به ستاد معراج شهدا و در سایر استان ها به اداره ایثارگران سپاه استان مراجعه کنند تا هماهنگی لازم برای اقدام بعمل آید.

وی افزود: انجام این آزمایش برای خانواده های شهدای گمنام هیچ هزینه ای نخواهد داشت.

برگزاری دوره های آموزشی در مرکز تحقیقات ژنتیک نور

دکتر تولایی گفت: هم اینک این دانش در کشور ما نهادینه شده است و به موازات توسعه دانش و تکنولوژی، این مرکز به برگزاری دوره های آموزشی تحصیلات تکمیلی کوتاه مدت و بلند مدت پرداخته است.

وی افزود: در حال حاضر در مقطع کارشناسی ارشد ژنتیک پزشکی زیر نظر وزارت بهداشت دوره های رسمی برگزار می شود، همچنین برای برگزاری دوره های دکتری به وزارت بهداشت اعلام آمادگی شده است.

رئیس مرکز ژنتیک نور اظهار کرد: این دوره های آموزشی زیر نظر وزارت بهداشت آموزش پزشکی و از طریق کنکور سراسری صورت می گیرد. کشورهای همسایه نیز می توانند به وسیله پروتکل های رسمی از طریق بورسیه در این دوره ها شرکت کنند. همچنین مجموعه هایی که عهده دار امور مربوط به شهدا و مفقودین هستند می توانند با هماهنگی های لازم از این فرصت استفاده کنند.

ایران، سرآمد حوزه ژنتیک در منطقه

دکتر تولایی گفت: کشور جمهوری اسلامی ایران از لحاظ نیروی انسانی، اساتید دانشگاهی برجسته، تنوع ذخایر ژنتیکی و زیستی و پیشرفت تکنولوژی از پتانسیل بالایی برخوردار است که باعث پیشرفت در حوزه بیوتکنولوژی و ژنتیک در کشور شده است. همچنین حوزه تشخیص هویت ژنتیک نیز به برکت شهدای گمنام، پیشرفت قابل توجهی داشته است.

وی افزود: در حال حاضر بیش از 400 آزمون ژنتیک تشخیصی پزشکی در کشور عرضه می شود و تلاش بر این است که تمامی نیازمندی های پیشگیری، تشخیص و درمان در کشور قابل ارایه گردد. در چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی باید بگویم کشور ما در منطقه دارای رتبه اول در حوزه ژنتیک است و ما افتخار می کنیم که خادم مردم این کشور، علی الخصوص خانواده های معزز شهدای گمنام هستیم.

مبینا آقاخانی