به گزارش سید امیرحسین امامی:  غروب عاشورا سپاه دشمن، زنان و کودکان را از خیمه‌ها خارج کرده و شروع به آتش زدن خیمه‌ها می کنند. در این موقع است که زنان با پیکر کشته شدگان خود مواجه شده زجه کرده و مویه می کنند و با تاریک شدن هوا بی پناه و سرگردان در بیابان های کربلا به یاد غربت اهل بیتشان قدم می زنند.

امام رضا علیه السلام درخصوص عزاداری دهه اول محرم می فرمود: کان ابی اذا دخل شهر المحرم لا یری ضاحکا و کانت الکابة تغلب علیه حتی یمضی منه عشرة ایام، فاذا کان الیوم العاشر کان ذلک الیوم یوم مصیبته و حزنه و بکائه...

هر گاه ماه محرم فرا می رسید، پدرم (موسی بن جعفر علیه السلام) دیگر خندان دیده نمی شد و غم و افسردگی بر او غلبه می یافت تا آن که ده روز از محرم می گذشت، روز دهم محرم که می شد، آن روز، روز مصیبت و اندوه و گریه پدرم بود .
امالی صدوق، ص 111

تفاوت عزاداری شام غریبان با سایر شب های محرم

طبق روایات گذشته به غروب روز عاشورا و شب یازدهم ماه محرم شام غریبان می گویند. مردم در آئین سنتی شام غریبان به یاد مصائب حضرت زینب کبری (سلام‌الله‌علیها)، آوارگی اهل بیت امام حسین(ع)، اسیران و کودکان بازمانده از واقعه کربلا که بی پناه شده اند شمع روشن می کنند، در تاریکی سوگواری کرده و زیارت عاشورا قرائت می کنند. از این رو عزاداری مسلمین در این مراسم متفاوت با سایر شب‌های محرم است.

در مراسم روضه خانی شام غریبان دیگر از دسته و تپل و کتل خبری نیست. عزاداران نوحه خود را آرام و بی‌سروصدا می‌خوانند. گاهی همه می‌نشینند و یک بند اشعار خود را نشسته می‌خوانند و بعد برای خواندن بند دوم بلند می‌شوند و در حال راه‌رفتن مصرع دوم را تمام می‌کنند و با این کیفیت افتان و خیزان وارد مجلس شده و خارج می‌شوند. همچنین در مراسم شام غریبان عمدتا از کودکان و نونهالان برای تمثیل واقعه عاشورا و بی پناهی اهل بیت اباعبدالله استفاده می‌شود. 

مراسم شام غریبان به طور معمول با استقبال بیشتری توسط بانوان برگزار می شود و اقشار مختلف بویژه زنان و دختران به یاد غریبی و تنهایی زینب کبری (س)، زنان، مادران و کودکان اهل بیت امام حسین(ع) با روشن کردن شمع به عزاداری می پردازند.

برگزاری مراسم شام غریبان با حضور اکثریت زنان

اغلب نوحه های شام غریبان مربوط به پریشانی حضرت زینب(س) است و به همین خاطر این مراسم به طور معمول با استقبال بیشتری توسط زنان و دختران برگزار می شود.

هنوز پس از گذشت این همه سال از وقایع دشت کربلا، مسلمانان با به یادآوری مظلومیت امام سوم شیعیان و یارانش اشک میریزند و بی تابی میکنند، لذا چگونه می شود صبر و شکیبایی حضرت زینب(س) این بانوی گرانقدر را درک کرد.

حضرت زینب(س) از جمله افرادی در خاندان رسول‌الله(ص) هستند که نام شریفشان را خود خداوند متعال تعیین کرده‌اند؛ یعنی این فرزند بزرگوار امیرالمؤمنین علی(ع) از ابتدای تولدشان مورد توجه خاص خداوند متعال بوده‌اند، ایشان تحت تعالیم الگوهای بالای انسانیت؛ یعنی در کنار خاندان وحی تربیت شدند و یکی از توصیفات حضرت زینب(س) این بود که پیامبر اکرم(ص) درباره ایشان فرمودند: «او شبیه همسرم خدیجه(س) است».

تاریخ وفات حضرت زینب (سلام‌ الله‌ علیها)

بر سر تاریخ وفات حضرت زینب(س) اختلاف نظر است. اما اکثرا می گویند این پیامبر کربلا در سال ۶۲ هجری قمری درگذشته است، یعنی براساس روایات حضرت بعد از حادثه عاشورا تنها یک سال و اندی زنده مانده بود. 

اشعار مراسم آینی شام غریبان حول محور شهادت غریبانه امام حسین(ع) و یارانش و آوارگی اهل بیت سروده شده است که به شرح ذیل است:

در دل صحرا شهیدان بی کفن افتاده‌اند عاشقان در کربلا خونین بدن افتاده‌اند
لاله‌های فاطمه پرپر میان خاک و خون در گلستان بلا چون یاسمن افتاده‌اند
سر جدا قربانیان نهضت سرخ حسین روی خاک نینوا دور از وطن افتاده‌اند
تشنگان وادی آزادگی در بحر عشق در کنار علقمه صد پاره تن افتاده‌اند
کربلا بستان عشاق است و هفتاد و دو گل سوی دیگر یادگاران حسن افتاده‌اند
بر لب ماتم سرای» یاسر «این غم نقش بست اشک‌ها خون گشته و از چشم من افتاده‌اند

*****

امشب به آسمان حرم یک ستاره نیست
جز صبر بر بنات علی راه چاره نیست
دیشب علی اکبراذان گفت در حرم
امشب موذن نبوی در مناره نیست
دیشب رقیه در بر ارباب نشسته بود
امشب به گوش نازک او گوشواره نیست
دیشب کشید یر سر قاسم سریه دست
امشب یتیم خویش ببیند دوباره نیست
دیشب به خیمه بود ابوالفضل پاسدار
امشب نگاهبان حرم آن سواره نیست
دیشب ز شیر خواره خجل بود مادرش
امشب علی کجاست که در گاهواره نیست
دیشب رباب شیر به پستان خود نداشت
امشب که شیر هست چرا شیر خواره نیست
داغی گذاشت تیر فلک بردل رباب
در سینه مخفی است غمش آشکاره نیست
گوید به فکر آب نباش اصغرم بیا
این ما و این فرات کسی در کناره نیست
زینب کنار خیمه سوزان نشسته است
در منظرش به جز بدن پاره پاره نیست
مانده به گوش صوت حسینش که رفت و گفت
در راه عشق حاجت هیچ استخاره نیست
زهرا عزا به منزل خولی گرفته است
بهر شهید بهتر از این یادواره نیست
کنج و تنور و راس حسین خاک بر سرم
کردم اشاره ای مگر اهل اشاره نیست
مرغان کربلا به شهیدان گریستند
بس کن "کلامیا"دلت از سنگ خاره نیست